Kowalczykowa, Alina: Świadectwo autoportretu (Warszawa, 2008)

186

- wyrażał, według Magne Bruteig, stan umysłu majaczącego artys-
ty (M. Bruteig, Munch. Dessins, 2004). Nasuwa się skojarzenie
z autoportretem Aleksandra Wata z młodzieńczego poematu Ja
z jednej i ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka (również
1919): zapisane w nim presurrealistyczne wizje poeta komentował
jako efekt pobudzonej chorobą wyobraźni: „pisałem w czterech czy
pięciu transach, w styczniu 1919, przy 39-40 stopniach gorączki”.


Konterfekty pośmiertne. Niektóre autoportretowe wizerun-
ki rzutują obraz w przyszłość. Kilka takich amatorskich szkiców

Aleksander Puszkin
Autoportret jako starzec
(1823)

zostawił Aleksander Puszkin. Ukazują wizjonersko człowieka
starego, z łysą czaszką, steranego życiem, widniejące na kartce
obok zarysów profilu Puszkina młodego, jakby dla konfrontacji
tego, co jest, z tym, co będzie. To zawsze ten sam JA: już nie jaki
jestem, lecz jakim będę. I nie chodzi tu przecież tylko o wygląd
zewnętrzny: pobrużdżona twarz mówi więcej, zapowiada własny
los. Niespełniony, bo poeta nie dożył owych dojrzałych lat; starcze
oblicze Puszkina znamy - ale tylko z własnych jego wyobrażeń17.
James Ensor pozostawił kilka sytuowanych w przyszłości wi-
zerunków typu „ja-szkielet”, między nimi neoromantyczny auto E~
portret Ja w 1960 roku, czyli leżącego na marach kościotrupa E" m
Malarz urodził się w 1860 roku, narysował ów „autoportret
w roku 1888, zmarł w 1949 - a zatem sześćdziesiąt jeden lat P1 = w
namalowaniu „pośmiertnego” dzieła i jedenaście lat przed dat e
ukazanych tam setnych urodzin.
A potem jest tylko ciało, z którego dusza już uleciała18. Ciał e
ze mnie wyzute, ja i nie-ja, jak trup-nie trup, w lozańskim liryk e °
Mickiewicza siedzący pośród biesiadujących przyjaciół:

Gdy tu mój trup w pośrodku was zasiada,
W oczy zagląda wam i głośno gada,
Dusza w ten czas daleka, ach, daleka,
Błąka się i narzeka, ach, narzeka.
Ukoronowaniem dekorowanych przez śmierć autoportretów s ="
motywy okrucieństwa. Męczarnie, towarzyszące własnemu kont; E-
niu: na przykład świeżo odcięta głowa, jeszcze z otwartymi oczd E"
—- 10
mi, a czasem z szyją zbroczoną krwią (wcielenie w postać Holc E-
fernesa lub Goliata) na obrazach Caravaggia, Alesandra Alloi ="
(ok. 1610), Hendricka ter Brugghen (1623), Ensora i innych.
Estetyka makabry (piękno tych poucinanych głów, niezatart =-
i — CO
piękno umierających „ja jako święty Sebastian”) w poezji sąsiadtj
je z wzniosłością. W wierszach Słowackiego piękno (przypomina =-
= CM