DOI Artikel:
Zaprzalska, Dorota: Ikona tzw. kompozytowa w klasztorze Wlatadon w Salonikach – zagadnienie formuły ikonograficzno-kompozycyjnej i funkcji ideowo-dewocyjnej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.51255#0022
przedstawienie - dokładnie tak, jak architektura starszej budowli w nową75.
Jeżeli założenia te są prawdziwe, to być może ikona kompozytowa, będąca te-
matem naszych rozważań, była również związana z początkami klasztoru, a sam
akt wstawienia jest powtórzeniem działania, które miało miejsce w przypadku
obrazu Hodegetrii, traktowanego niczym relikwia. W takim rozumieniu samo
słowo „relikwia” należy pojmować szerzej niż klasyczny podział na relikwie
pierwszego, drugiego i trzeciego stopnia76. Julia M.H. Smith, analizując definicje
relikwii i relikwiarza, ukazała, że w badaniach zamiast hierarchicznego podzia-
łu powinno się spojrzeć na relikwie nieco szerzej i spróbować odbierać jako
koncept, dlatego proponuje ich rozumienie jako materialną rzecz świętą, której
istnienie oraz ważność wynika z pamięci i wyboru, a nie z materialnej warto-
ści77. Kult ikon został teoretycznie oddzielony od relikwii przez teologów, jednak
część badaczy podkreśla, że w prywatnej dewocji związek pomiędzy nimi nigdy
nie został zerwany, czego przyczyną były czynione przez ikonę cuda, nadające
jej moc aktywnego działania78. Być może obraz z Wlatadonu był powiązany
z ważnym wydarzeniem w historii klasztoru (jak przykład z Amirou) bądź był
postrzegany jako cenny nabytek (jak ikona z Watopedi). Niestety z uwagi na
brak źródeł dotyczących historii obrazu, prześledzenie jego powiązania z klasz-
torem jest niemożliwe. Dodatkowe utrudnienie stanowi fakt, że znajduje się ona
w muzeum, więc potencjalne interpretacje, także w postaci legend wiernych,
zostały utracone.
Zrozumienie motywów powiększenia ikony z Wlatadonu jest niezwykle trud-
ne ze względu na brak informacji na temat jej historii. Być może był to sposób
zabezpieczenia starszego przedstawienia w celu zachowania go w jak najlepszym
stanie, jednak należy zauważyć, że to działanie przede wszystkim zaakcentowało
element wstawiony. Fakt ten, jak również ewidentny wysiłek włożony w dopaso-
wanie złożonego programu ikonograficznego, daje podstawy do przypuszczeń,
że mniejszy obraz był postrzegany jako cenna relikwia, natomiast obraz póź-
niejszy traktowano jako relikwiarz służący do jej efektywnego prezentowania.
Wydaje się, że ikony ze wstawionymi ikonami to przykład szerszego zjawiska,
niniejsze studium proponuje polską nazwę dla tego typu w postaci terminu „ikon
kompozytowych” i może stanowić przyczynek dla badaczy zainteresowanych
tym fascynującym zagadnieniem, które wymaga dalszych badań na szerszym
materiale porównawczym. •
75 A. Toupra, EiKÓvcę, s. 181.
76 M. Sauer, Relics, w: Encyclopedia of Medieval Pilgrimage, red. L.J. Taylor, Leiden 2010,
s. 597-599-
77 J.M.H. Smith, Relics. An Evolving Tradition in Latin Christianity, w: Saints and Sacred s. 43-45.
78 R. Cormack, Miraculous Icons in Byzantium and Their Powers,„Arte Cristiana”, 76,1988, s. 55-60;
L. Brubaker, The Sacred Image, s. 6; K.C. Innemee, Some Notes on Icons and Relics, w: Byzantine
East, Latin West: Art-historical Studies in Honor of Kurt Weitzmann, D. Mouriki, Ch. Moss,
K. Kiefer, Princeton 1995, s. 520-521.
Ikona tzw. kompozytowa w klasztorze Wlatadon w Salonikach...
21
Jeżeli założenia te są prawdziwe, to być może ikona kompozytowa, będąca te-
matem naszych rozważań, była również związana z początkami klasztoru, a sam
akt wstawienia jest powtórzeniem działania, które miało miejsce w przypadku
obrazu Hodegetrii, traktowanego niczym relikwia. W takim rozumieniu samo
słowo „relikwia” należy pojmować szerzej niż klasyczny podział na relikwie
pierwszego, drugiego i trzeciego stopnia76. Julia M.H. Smith, analizując definicje
relikwii i relikwiarza, ukazała, że w badaniach zamiast hierarchicznego podzia-
łu powinno się spojrzeć na relikwie nieco szerzej i spróbować odbierać jako
koncept, dlatego proponuje ich rozumienie jako materialną rzecz świętą, której
istnienie oraz ważność wynika z pamięci i wyboru, a nie z materialnej warto-
ści77. Kult ikon został teoretycznie oddzielony od relikwii przez teologów, jednak
część badaczy podkreśla, że w prywatnej dewocji związek pomiędzy nimi nigdy
nie został zerwany, czego przyczyną były czynione przez ikonę cuda, nadające
jej moc aktywnego działania78. Być może obraz z Wlatadonu był powiązany
z ważnym wydarzeniem w historii klasztoru (jak przykład z Amirou) bądź był
postrzegany jako cenny nabytek (jak ikona z Watopedi). Niestety z uwagi na
brak źródeł dotyczących historii obrazu, prześledzenie jego powiązania z klasz-
torem jest niemożliwe. Dodatkowe utrudnienie stanowi fakt, że znajduje się ona
w muzeum, więc potencjalne interpretacje, także w postaci legend wiernych,
zostały utracone.
Zrozumienie motywów powiększenia ikony z Wlatadonu jest niezwykle trud-
ne ze względu na brak informacji na temat jej historii. Być może był to sposób
zabezpieczenia starszego przedstawienia w celu zachowania go w jak najlepszym
stanie, jednak należy zauważyć, że to działanie przede wszystkim zaakcentowało
element wstawiony. Fakt ten, jak również ewidentny wysiłek włożony w dopaso-
wanie złożonego programu ikonograficznego, daje podstawy do przypuszczeń,
że mniejszy obraz był postrzegany jako cenna relikwia, natomiast obraz póź-
niejszy traktowano jako relikwiarz służący do jej efektywnego prezentowania.
Wydaje się, że ikony ze wstawionymi ikonami to przykład szerszego zjawiska,
niniejsze studium proponuje polską nazwę dla tego typu w postaci terminu „ikon
kompozytowych” i może stanowić przyczynek dla badaczy zainteresowanych
tym fascynującym zagadnieniem, które wymaga dalszych badań na szerszym
materiale porównawczym. •
75 A. Toupra, EiKÓvcę, s. 181.
76 M. Sauer, Relics, w: Encyclopedia of Medieval Pilgrimage, red. L.J. Taylor, Leiden 2010,
s. 597-599-
77 J.M.H. Smith, Relics. An Evolving Tradition in Latin Christianity, w: Saints and Sacred s. 43-45.
78 R. Cormack, Miraculous Icons in Byzantium and Their Powers,„Arte Cristiana”, 76,1988, s. 55-60;
L. Brubaker, The Sacred Image, s. 6; K.C. Innemee, Some Notes on Icons and Relics, w: Byzantine
East, Latin West: Art-historical Studies in Honor of Kurt Weitzmann, D. Mouriki, Ch. Moss,
K. Kiefer, Princeton 1995, s. 520-521.
Ikona tzw. kompozytowa w klasztorze Wlatadon w Salonikach...
21