DOI Page / Citation link:
https://doi.org/10.11588/diglit.41970#0291
GENEZA PROGRAMU IDEOWEGO
Przeciwnie, żadna z rozpoznanych przez nas idei wyrażonych w dziele nie wymagała udziału
doradców. Dotyczy to również wątku mitologicznego, który - jak widzieliśmy - nie został
poddany konsekwentnie przeprowadzonemu programowi. Do takiego mniemania skłania
bowiem fakt, że wątek mitologiczny był ściśle uzależniony od materiału wizualnego,
antycznego i renesansowego, którym dysponowali w Krakowie Berrecci i członkowie jego
ekipy, a jaki został zgromadzony w Italii, zanim włoscy artyści mogli zapoznać się ze szcze-
gółami treści dekoracji przyszłej Kaplicy. Także więc i w tym zakresie wystarczała w zupeł-
ności współpraca króla z jego włoskim artystą, przy czym zdanie Zygmunta było oczywiście
rozstrzygające. Świadczą o tym choćby odmienne wersje inskrypcji przygotowywanych
przez Krzyckiego do umieszczenia w Kaplicy i na nagrobku monarchy, które ten kazał zmie-
niać tak długo, aż uzyskały wymowę zgodną z jego zamierzeniami27.
Program ideowy Kaplicy w trakcie realizacji jej budowy i dekoracji ulegał, jak się domy-
ślamy, rozmaitym przekształceniom28. Niektóre pierwotne wątki treściowe w kolejnych fa-
zach prac aktualizowano, z czasem dochodziły nawet zupełnie nowe. Aktualizacja widoczna
jest zwłaszcza w „wodnej" strefie przedstawień mitologicznych, gdzie walki dzikich bóstw
morskich oraz wkroczenie do akcji Herkulesa, zdają się zawierać aluzje zarówno do wojny
pruskiej lat 1519-1521, jak też - a może przede wszystkim - do luteranizmu, od r. 1520 roz-
szerzającego się na miasta Pomorza, ostro potępianego przez króla.
Wyraźnie antyluterańskie są zresztą nie tylko bogactwo dekoracji i przepych wyposaże-
nia Kaplicy oraz zaznaczenie w inskrypcji wagi przywileju papieskiego, lecz nade wszystko
doktrynalna istota fundacji. Składa się na nią bowiem cala gama kontestowanych przez
Lutra idei, takich jak wiara w czyściec, w osiągnięcie zbawienia poprzez wstawiennictwo
Marii i świętych patronów oraz nieustanne modlitwy osób żyjących, a w sposób szczególny
poprzez msze wotywne, z ofiarą eucharystyczną zgodną z tradycyjną liturgią Kościoła29.
W tym przecież celu król w 1540 r., volens suam in priscafide constantiam declarare („pragnąc
wyrazić stałość swego przywiązania do pierwotnej wiary"), zgodnie z dawniejszym zamy-
słem z r. 153330 ustanowił osobne kolegium kapłańskie rorantystów, którego zadaniem było
odprawianie Missae Roratae de Annuntiatione Beatissimae Virginis Mariae [...] canto figurato [...]
pro salute animaefundatoris [...] perpetuis futuris temporibus („mszy roratnich o Zwiastowaniu
Najświętszej Panny Marii śpiewanych w ozdobny sposób przez przyszłe wieczne czasy za
zbawienie duszy fundatora")31.
Warto przy tej okazji zaznaczyć, że liturgia mszalna odpowiadająca w kalendarzu kościel-
nym środzie ostatniego tygodnia adwentu, od pierwszych słów introitu - dotyczącego
27 Zob. M. A. Janicki, Inskrypcje fryzów Kaplicy Zygmuntowskiej, „Biuletyn Historii Sztuki", t. 67, 2005, s. 133-134.
28 Na co pierwszy zwrócił uwagę, choć z niezupełnie przekonywującą argumentacją, S. Wiliński, Zygmunt Stary jako
Salomon. Z listów Erazma z Rotterdamu, „Biuletyn Historii Sztuki", t. 32, 1970, s. 38-48.
29 Streszczenie poglądów Lutra w tym zakresie podaje m.in. H. Tuchle, C. A. Bouman, Historia Kościoła, t. 3: 1500-1715,
tłum. J. Piesiewicz, Warszawa 1986, s. 29-58. O antyprotestanckich przekonaniach Zygmunta zob. Borkowska, Kró-
lewskie modlitewniki, op.cit., s. 27, 31, 105, 110, 137, 140, 145, 150, 192, 205, 210, 243, 249, 274.; Janicki, Zgon
króla, op.cit., s. 76, 104.
30 Por. korespondencję Piotra Tomickiego z Sewerynem Bonerem i króla z Tomickim, w sierpniu i październiku 1533 r. (Acta
Tomiciana, op.cit., t. 15, Wrocław-Kraków 1957, s. 565, 697, poz. 412, 500) przywołaną przez Kalinowskiego, op.cit., s. 76.
31 Zob. Aneks IV, poz. 1-6, oraz źródłowe opracowanie: T. M. M. Czepiel, Musie at the Royal Court and Chapel in Poland
c. 1543-1600 (Outstanding Dissertations in Musie from British Univertsities, ed. by J. Caldwell), New York-London 1996,
którego rzadki egzemplarz zechciała mi wypożyczyć prof. dr hab. Elżbieta Zwolińska. Fundacja ta zachowała swą
aktualność do r. 1872.
281
Przeciwnie, żadna z rozpoznanych przez nas idei wyrażonych w dziele nie wymagała udziału
doradców. Dotyczy to również wątku mitologicznego, który - jak widzieliśmy - nie został
poddany konsekwentnie przeprowadzonemu programowi. Do takiego mniemania skłania
bowiem fakt, że wątek mitologiczny był ściśle uzależniony od materiału wizualnego,
antycznego i renesansowego, którym dysponowali w Krakowie Berrecci i członkowie jego
ekipy, a jaki został zgromadzony w Italii, zanim włoscy artyści mogli zapoznać się ze szcze-
gółami treści dekoracji przyszłej Kaplicy. Także więc i w tym zakresie wystarczała w zupeł-
ności współpraca króla z jego włoskim artystą, przy czym zdanie Zygmunta było oczywiście
rozstrzygające. Świadczą o tym choćby odmienne wersje inskrypcji przygotowywanych
przez Krzyckiego do umieszczenia w Kaplicy i na nagrobku monarchy, które ten kazał zmie-
niać tak długo, aż uzyskały wymowę zgodną z jego zamierzeniami27.
Program ideowy Kaplicy w trakcie realizacji jej budowy i dekoracji ulegał, jak się domy-
ślamy, rozmaitym przekształceniom28. Niektóre pierwotne wątki treściowe w kolejnych fa-
zach prac aktualizowano, z czasem dochodziły nawet zupełnie nowe. Aktualizacja widoczna
jest zwłaszcza w „wodnej" strefie przedstawień mitologicznych, gdzie walki dzikich bóstw
morskich oraz wkroczenie do akcji Herkulesa, zdają się zawierać aluzje zarówno do wojny
pruskiej lat 1519-1521, jak też - a może przede wszystkim - do luteranizmu, od r. 1520 roz-
szerzającego się na miasta Pomorza, ostro potępianego przez króla.
Wyraźnie antyluterańskie są zresztą nie tylko bogactwo dekoracji i przepych wyposaże-
nia Kaplicy oraz zaznaczenie w inskrypcji wagi przywileju papieskiego, lecz nade wszystko
doktrynalna istota fundacji. Składa się na nią bowiem cala gama kontestowanych przez
Lutra idei, takich jak wiara w czyściec, w osiągnięcie zbawienia poprzez wstawiennictwo
Marii i świętych patronów oraz nieustanne modlitwy osób żyjących, a w sposób szczególny
poprzez msze wotywne, z ofiarą eucharystyczną zgodną z tradycyjną liturgią Kościoła29.
W tym przecież celu król w 1540 r., volens suam in priscafide constantiam declarare („pragnąc
wyrazić stałość swego przywiązania do pierwotnej wiary"), zgodnie z dawniejszym zamy-
słem z r. 153330 ustanowił osobne kolegium kapłańskie rorantystów, którego zadaniem było
odprawianie Missae Roratae de Annuntiatione Beatissimae Virginis Mariae [...] canto figurato [...]
pro salute animaefundatoris [...] perpetuis futuris temporibus („mszy roratnich o Zwiastowaniu
Najświętszej Panny Marii śpiewanych w ozdobny sposób przez przyszłe wieczne czasy za
zbawienie duszy fundatora")31.
Warto przy tej okazji zaznaczyć, że liturgia mszalna odpowiadająca w kalendarzu kościel-
nym środzie ostatniego tygodnia adwentu, od pierwszych słów introitu - dotyczącego
27 Zob. M. A. Janicki, Inskrypcje fryzów Kaplicy Zygmuntowskiej, „Biuletyn Historii Sztuki", t. 67, 2005, s. 133-134.
28 Na co pierwszy zwrócił uwagę, choć z niezupełnie przekonywującą argumentacją, S. Wiliński, Zygmunt Stary jako
Salomon. Z listów Erazma z Rotterdamu, „Biuletyn Historii Sztuki", t. 32, 1970, s. 38-48.
29 Streszczenie poglądów Lutra w tym zakresie podaje m.in. H. Tuchle, C. A. Bouman, Historia Kościoła, t. 3: 1500-1715,
tłum. J. Piesiewicz, Warszawa 1986, s. 29-58. O antyprotestanckich przekonaniach Zygmunta zob. Borkowska, Kró-
lewskie modlitewniki, op.cit., s. 27, 31, 105, 110, 137, 140, 145, 150, 192, 205, 210, 243, 249, 274.; Janicki, Zgon
króla, op.cit., s. 76, 104.
30 Por. korespondencję Piotra Tomickiego z Sewerynem Bonerem i króla z Tomickim, w sierpniu i październiku 1533 r. (Acta
Tomiciana, op.cit., t. 15, Wrocław-Kraków 1957, s. 565, 697, poz. 412, 500) przywołaną przez Kalinowskiego, op.cit., s. 76.
31 Zob. Aneks IV, poz. 1-6, oraz źródłowe opracowanie: T. M. M. Czepiel, Musie at the Royal Court and Chapel in Poland
c. 1543-1600 (Outstanding Dissertations in Musie from British Univertsities, ed. by J. Caldwell), New York-London 1996,
którego rzadki egzemplarz zechciała mi wypożyczyć prof. dr hab. Elżbieta Zwolińska. Fundacja ta zachowała swą
aktualność do r. 1872.
281