DOI Page / Citation link:
https://doi.org/10.11588/diglit.42084#0027
WILLE, PALACE I DWORY
TYPU WIEJSKIEGO
Wsród dziel zaprojektowanych przez Tylmana najlicz-
niejsze sí budowle šwieckie, z wielki grupi palaców
i dworów na czele. Czterdziestoletnia przeszlo dzialal-
nošč architekta w službie rodu Lubomirskich, a takže
dworu królewskiego i przedstawicieli innych znakomi-
tych rodzin magnackich oraz szlacheckich, tiumaczy,
dlaczego wlašnie palac i dwór staly si$ glównym téma-
tem jego architektuiy. Struktura spoleczna krajů spowo-
dowala natomiast, že byly to rezydencje typu wiejskiego
nawet wtedy, gdy wznoszono je w pobližu lub na terenie
miast. Te liczne, zachowane lub znané tylko z rysunko-
wych projektów palace i dwory, róžni^ce si? wielkošcii
i stopniem okazalošci, parterowe i pi^trowe, murowane
i drewniane, naleží nieprzypadkowo do jednego typu ar-
chitektonicznego, wywodz^cego si^ z budownictwa šrod-
kowych i pólnocnych Wloch, skodyfikowanego przez
pólnocnowloski teorie architektury, mianowicie do typu
podmiejskiej i wiejskiej willi (witruwiaňska villa subur-
banct i villa rustica)h Typ ten, szczególnie odpowiedni
dla siedziby szlachcica-ziemianina, znaný byl juž pol-
skiej architekturze w pierwszej polowie XVII stulecia2
i do rodzimej tradycji w tym zakresie odwolywal si? na
pewno takže nasz architekt, projektujíc swoje budowle.
Do znanego juž we wczešniejszej architekturze pol-
skiej schématu pólnocnowloskiej willi, o przejrzystym
rozkladzie wn^trz policzonych amfiladowo, której cz^šč
šrodkowí zajmuje wysoki reprezentacyjny salon, uj^ty
po bokách nižszymi pokoj ami symetrycznych aparta-
mentów mieszkalnych, nawiazuje najwczešniejszy, gdyž
pochodzícy zapewne z polowy lat szeščdziesiítych,
projekt palacu dla Jerzego Sebastiana Lubomirskiego
(1616-1667) w Przeworsku (il. 1). Jego nárožně pawi-
lony alkierzowe, zawierajice pokoje mieszkalne, mají
poprzedników w pelniícych podobné funkcje pseudo-
obronnych wiežach palaców polskich pierwszej polo-
wy stulecia, choč ich geneza wywodzi sie takže z roz-
powszechnionego przez traktat Serlia, jako tzw. wariant
Poggio-Reale, schématu willi polegajícego na dostawie-
1 O genezie architektury tego typu zob. m.in. ACKERMAN, 1963, vol. 2,
s. 6-18; FORSSMAN, 1965, s. 57 i nast.; HEYDENREICH, 1967, s. 9-12.
2 Krotka nauka budownicza — MILOBEjDZKI, 1957, s. 31, 43, 58, 67-68, 87-
-88; MILOBpDZKI, 1968, s. 145,162-163; KOWALCZYK, 1976, s. 277-322.
niu do šrodkowego reprezentacyjnego wn^trza czterech
narožnych pawilonów mieszkalnych (il. 301)3. W odnie-
sieniu do polskiej tradycji schémat Poggio-Reale ulegl
tutaj redukcji, znanej zresztí i na weneckiej terra ferma
jako starý, dwuwiežowy typ villa castello4. Nieobce na-
szej wczešniejszej architekturze byly takže: otwarty par-
terowy taras od ogrodu oraz — francuskie w swej genezie
— wyodr^bnienie alkowy w pokoj ach sypialnych, które
pojawia si<? juž we wn^trzach palacowych projektowa-
nych przez Giovanniego Battist? Gisleniego, nadwome-
go architekta króla Wladyslawa IV5. Pozbawiona analogii
w naszym krajů jest natomiast forma šrodkowego salonu,
o rzucie w ksztalcie krzyža greckiego, zbližajíca pian pa-
lacu do niektórych willi projektowanych przez Palladia
i Scamozziego, znaných Tylmanowi chočby z ilustracji
w traktatach tych architektów6. Niespotykane w budow-
lach wloskich šci^cie wewn^trznych narožników krzyžo-
wego rzutu salonu, líczíce si? z zamiarem nakrycia prze-
strzeni šrodkowej kopulí jest opařte na wzorze slynnej
sáli Oraňskiej w Huis-ten-Bosch pod Hagí (Pieter Post,
1645-1647; il. 303)7. Pierwsza zaprojektowana przez
Tylmana w Polsce budowla palacowa, typologicznie b^-
díca zmonumentalizowaní czy rozbudowaní willi Pal~
ladiaňskí, nawiizujic do lokalnej tradycji, równoczešnie
dobrze šwiadczy o wyksztalceniu mlodego architekta
oraz o jego umiej^tnošci wykorzystania i przetworzenia
róžnorakich wzorów.
Charakter wloskiej willi ma takže pierwsza zrealizo-
wana w calošci wedle jego projektów budowla rezyden-
3 Na témat genezy tego schématu wraz z odnos'n<| literatury zob. MOSSA-
KOWSKI, 1965—b, s. 157; MILOBpDZKI, 1966, s. 389; KOWALCZYK, 1973,
192-201, il. 166.
4 Por. FORSSMAN, 1965, s. 14-15.
5 Por. MIKS, 1961, il. 4-5 na s. 332-333; zob. takže Krotka nauka budownicza
— MILOBEiDZKI, 1957, s. 61, 69.
6 PALLADIO, 1570, II, rozdz. 14 (wyd. Warszawa 1955, s. 119,122-123); wille:
Pisani w Bagnolo, Foscari zw. Malcontenta i Barbaro w Masér; SCAMOZZI,
1615, cz. 1, III, s. 291 — willa Badoer w Peraga; takže SERLIO, 1619, VII,
k. 23. Projekt palacu ze srodkowy sály na rzucie krzyža greckiego nieco póžniej
opublikowal w Polsce Wi\SOWSKI, 1678, s. 65 i tabl. VII. Traktáty Serlia, Pal-
ladia i Scamozziego mial Tylman w swojej bibliotéce (MOSSAKOWSKI, 1961,
poz. 32, 38-39, 75-76; Aneks, poz. 45-46, 125, 36, 112, 123). Por. KOWAL-
CZYK, 1998, s. 153-157, il. 11-12,17.
7 Por. LUN SIN GH-SCHEURLEER, 1969, s. 29 i nast, il. 1-3; TERWEN,
OTTENHEYM, 1993, s. 56-72, il. 58, 60, 63, 71.
TYPU WIEJSKIEGO
Wsród dziel zaprojektowanych przez Tylmana najlicz-
niejsze sí budowle šwieckie, z wielki grupi palaców
i dworów na czele. Czterdziestoletnia przeszlo dzialal-
nošč architekta w službie rodu Lubomirskich, a takže
dworu królewskiego i przedstawicieli innych znakomi-
tych rodzin magnackich oraz szlacheckich, tiumaczy,
dlaczego wlašnie palac i dwór staly si$ glównym téma-
tem jego architektuiy. Struktura spoleczna krajů spowo-
dowala natomiast, že byly to rezydencje typu wiejskiego
nawet wtedy, gdy wznoszono je w pobližu lub na terenie
miast. Te liczne, zachowane lub znané tylko z rysunko-
wych projektów palace i dwory, róžni^ce si? wielkošcii
i stopniem okazalošci, parterowe i pi^trowe, murowane
i drewniane, naleží nieprzypadkowo do jednego typu ar-
chitektonicznego, wywodz^cego si^ z budownictwa šrod-
kowych i pólnocnych Wloch, skodyfikowanego przez
pólnocnowloski teorie architektury, mianowicie do typu
podmiejskiej i wiejskiej willi (witruwiaňska villa subur-
banct i villa rustica)h Typ ten, szczególnie odpowiedni
dla siedziby szlachcica-ziemianina, znaný byl juž pol-
skiej architekturze w pierwszej polowie XVII stulecia2
i do rodzimej tradycji w tym zakresie odwolywal si? na
pewno takže nasz architekt, projektujíc swoje budowle.
Do znanego juž we wczešniejszej architekturze pol-
skiej schématu pólnocnowloskiej willi, o przejrzystym
rozkladzie wn^trz policzonych amfiladowo, której cz^šč
šrodkowí zajmuje wysoki reprezentacyjny salon, uj^ty
po bokách nižszymi pokoj ami symetrycznych aparta-
mentów mieszkalnych, nawiazuje najwczešniejszy, gdyž
pochodzícy zapewne z polowy lat szeščdziesiítych,
projekt palacu dla Jerzego Sebastiana Lubomirskiego
(1616-1667) w Przeworsku (il. 1). Jego nárožně pawi-
lony alkierzowe, zawierajice pokoje mieszkalne, mají
poprzedników w pelniícych podobné funkcje pseudo-
obronnych wiežach palaców polskich pierwszej polo-
wy stulecia, choč ich geneza wywodzi sie takže z roz-
powszechnionego przez traktat Serlia, jako tzw. wariant
Poggio-Reale, schématu willi polegajícego na dostawie-
1 O genezie architektury tego typu zob. m.in. ACKERMAN, 1963, vol. 2,
s. 6-18; FORSSMAN, 1965, s. 57 i nast.; HEYDENREICH, 1967, s. 9-12.
2 Krotka nauka budownicza — MILOBEjDZKI, 1957, s. 31, 43, 58, 67-68, 87-
-88; MILOBpDZKI, 1968, s. 145,162-163; KOWALCZYK, 1976, s. 277-322.
niu do šrodkowego reprezentacyjnego wn^trza czterech
narožnych pawilonów mieszkalnych (il. 301)3. W odnie-
sieniu do polskiej tradycji schémat Poggio-Reale ulegl
tutaj redukcji, znanej zresztí i na weneckiej terra ferma
jako starý, dwuwiežowy typ villa castello4. Nieobce na-
szej wczešniejszej architekturze byly takže: otwarty par-
terowy taras od ogrodu oraz — francuskie w swej genezie
— wyodr^bnienie alkowy w pokoj ach sypialnych, które
pojawia si<? juž we wn^trzach palacowych projektowa-
nych przez Giovanniego Battist? Gisleniego, nadwome-
go architekta króla Wladyslawa IV5. Pozbawiona analogii
w naszym krajů jest natomiast forma šrodkowego salonu,
o rzucie w ksztalcie krzyža greckiego, zbližajíca pian pa-
lacu do niektórych willi projektowanych przez Palladia
i Scamozziego, znaných Tylmanowi chočby z ilustracji
w traktatach tych architektów6. Niespotykane w budow-
lach wloskich šci^cie wewn^trznych narožników krzyžo-
wego rzutu salonu, líczíce si? z zamiarem nakrycia prze-
strzeni šrodkowej kopulí jest opařte na wzorze slynnej
sáli Oraňskiej w Huis-ten-Bosch pod Hagí (Pieter Post,
1645-1647; il. 303)7. Pierwsza zaprojektowana przez
Tylmana w Polsce budowla palacowa, typologicznie b^-
díca zmonumentalizowaní czy rozbudowaní willi Pal~
ladiaňskí, nawiizujic do lokalnej tradycji, równoczešnie
dobrze šwiadczy o wyksztalceniu mlodego architekta
oraz o jego umiej^tnošci wykorzystania i przetworzenia
róžnorakich wzorów.
Charakter wloskiej willi ma takže pierwsza zrealizo-
wana w calošci wedle jego projektów budowla rezyden-
3 Na témat genezy tego schématu wraz z odnos'n<| literatury zob. MOSSA-
KOWSKI, 1965—b, s. 157; MILOBpDZKI, 1966, s. 389; KOWALCZYK, 1973,
192-201, il. 166.
4 Por. FORSSMAN, 1965, s. 14-15.
5 Por. MIKS, 1961, il. 4-5 na s. 332-333; zob. takže Krotka nauka budownicza
— MILOBEiDZKI, 1957, s. 61, 69.
6 PALLADIO, 1570, II, rozdz. 14 (wyd. Warszawa 1955, s. 119,122-123); wille:
Pisani w Bagnolo, Foscari zw. Malcontenta i Barbaro w Masér; SCAMOZZI,
1615, cz. 1, III, s. 291 — willa Badoer w Peraga; takže SERLIO, 1619, VII,
k. 23. Projekt palacu ze srodkowy sály na rzucie krzyža greckiego nieco póžniej
opublikowal w Polsce Wi\SOWSKI, 1678, s. 65 i tabl. VII. Traktáty Serlia, Pal-
ladia i Scamozziego mial Tylman w swojej bibliotéce (MOSSAKOWSKI, 1961,
poz. 32, 38-39, 75-76; Aneks, poz. 45-46, 125, 36, 112, 123). Por. KOWAL-
CZYK, 1998, s. 153-157, il. 11-12,17.
7 Por. LUN SIN GH-SCHEURLEER, 1969, s. 29 i nast, il. 1-3; TERWEN,
OTTENHEYM, 1993, s. 56-72, il. 58, 60, 63, 71.