Novensia: Studia i Materiały (4.1992)

Ludwika Press

YALETUDINARIA W RZYMSKICH FORTACH

Odkrycie va1etudinarium w Novae w siedzibie Legionu I Italskie-
go w Mezji Dolnej nad Dunajem przez Ekspedycję Archeologiczną
Uniwersytetu Warszawskiego skierowało naszą uwagę na szpitale w
innych twierdzach legionowych1. Plany znanych valetudinariów mają
wiele wspólnych elementów2. Centrum prostokątnej budowli stanowi
otwarty dziedziniec wewnętrzny, otoczony dwoma traktami wnętrz,
które rozdziela korytarz (ryc. 1,2).
Trudniejsze do rozpoznania są szpitale w miejscach stacjonowa-
nia mniejszych jednostek. Forty rzymskie dla sił pomocniczych
(auxilia) zajmowały mniej więcej powierzchnię od 1 do 5 hektarów i
były przeznaczone dla 500 albo 1000 ludzi. Nie wszędzie stan badań
pozwala na pełną rekonstrukcję planu. Wobec znacznie skromniej-
szych proporcji szpitale w fortach różniły się od legionowych
valetudinariów. W tym typie budowli stosowano dwa różne rozwią-
zania: mogą to być budowle, w których rząd pomieszczeń otacza
dziedziniec wewnętrzny albo dwa równoległe szeregi wnętrz, roz-
dzielone korytarzem (ryc.3). Ten drugi schemat budzi wśród
niektórych archeologów wątpliwości dotyczące funkcji tak rozplano-
wanych budowli. Ponieważ mamy prawo przypuszczać, że nie tylko w
legionowych szpitalach istniała zorganizowana opieka lekarska nad
rannymi i chorymi żołnierzami (medici cohortis), oba typy budowli,
które wyróżniają się w fortach odrębnością planów, potraktujemy
jako va1etudinaria, przychylając się do opinii wielu badaczy.
Znamy je z limesu naddunajskiego, z Brytanii i w bardzo skromnym
zakresie - z Nadrenii (rys.4). Były przeznaczone dla żołnierzy
zgrupowanych w kohortach piechoty lub w alae kawalerii.