DOI Artikel:
Krakowski, Piotr: Teoretyczne podstawy architektury wieku XIX
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.26758#0007
WPROWADZENIE
Do niedawna architektura wieku XIX nie cieszyła się uznaniem ani histo-
ryków sztuki, ani architektów. Była generalnie krytykowana jako przejaw
złego smaku, niemocy twórczej i artystycznego oraz technicznego zakłamania.
Owa batalia przeciw tej architekturze, trwająca ponad pięćdziesiąt lat, zapo-
czątkowana została w okresie modernizmu, w związku z próbami stworzenia
nowego, naprawdę zgodnego z współczesnością stylu.
Jak oceniano architekturę wieku XIX w dobie secesji i wczesnego mo-
dernizmu?
H. Stifelman w swoim artykule O modernizmie i modernistach (1908)
zastanawia się nad przyczynami upadku architektury w wieku XIX, wieku
który zaznaczył się tak niebywałym rozkwitem myśli ludzkiej i stanowił „wie-
kopomny etap w postępie ludzkości, odrodzonej z krwiożerczości Rzymu,
z nocy średniowiecza, z blichtru Odrodzenia i zepsucia XVIII wieku do nowych
ideałów i zasad demokratycznych, postawionych przez Wielką Rewolucję”.
Autor zapytuje, dlaczego właśnie w wieku XIX, „kiedy wszystkie pola życia
pełnym rozzłociły się kłosem, nasza sztuka architektoniczna jak wdowa uboga
cały wiek żyje w niełasce Bożej: dobytkiem jej -— stare szaty zapożyczone od
czasów ubiegłych z ich starym krojem, pysznie dopasowanym do dawnego
życia, lecz przy nowych warunkach świadczących o niedoli łosu”. Zastanawia
się, dlaczego w XIX wieku, w którym do takiego rozkwitu doszły technika,
poezja, małarstwo, muzyka, „architektura, ta królowa dawna sztuk plastycz-
nych przez wiek cały nie powiedziała własnego słowa, w niemocy wyzbywszy
się potężnego czynnika: szczerej mowy, jakim do widza dawniej przemawiała”.
Zarzuca jej akademickość, opieranie się na wzorach i modułach, które wyparło
wszelką inwencję i twórczą inicjatywę architektów, sprowadzając ich dzia-
łalność do roli rzemieślników, pozostających na usługach zleceniodawców
Architekt Tomasz Pajzderski pisał w tym samym roku, że w połowie wieku
XIX w wyniku przesadnego rozrostu naukowej archeologii nastąpił „fatałny
rozłam między formą a treścią” i że sztuka przestała być sprawą wewnętrznej
1 H. Stifehnan, O modernizmie i modernistach, „Przegląd Techniczny”, 1908, nr 29, s. 361—•
362.
5
Do niedawna architektura wieku XIX nie cieszyła się uznaniem ani histo-
ryków sztuki, ani architektów. Była generalnie krytykowana jako przejaw
złego smaku, niemocy twórczej i artystycznego oraz technicznego zakłamania.
Owa batalia przeciw tej architekturze, trwająca ponad pięćdziesiąt lat, zapo-
czątkowana została w okresie modernizmu, w związku z próbami stworzenia
nowego, naprawdę zgodnego z współczesnością stylu.
Jak oceniano architekturę wieku XIX w dobie secesji i wczesnego mo-
dernizmu?
H. Stifelman w swoim artykule O modernizmie i modernistach (1908)
zastanawia się nad przyczynami upadku architektury w wieku XIX, wieku
który zaznaczył się tak niebywałym rozkwitem myśli ludzkiej i stanowił „wie-
kopomny etap w postępie ludzkości, odrodzonej z krwiożerczości Rzymu,
z nocy średniowiecza, z blichtru Odrodzenia i zepsucia XVIII wieku do nowych
ideałów i zasad demokratycznych, postawionych przez Wielką Rewolucję”.
Autor zapytuje, dlaczego właśnie w wieku XIX, „kiedy wszystkie pola życia
pełnym rozzłociły się kłosem, nasza sztuka architektoniczna jak wdowa uboga
cały wiek żyje w niełasce Bożej: dobytkiem jej -— stare szaty zapożyczone od
czasów ubiegłych z ich starym krojem, pysznie dopasowanym do dawnego
życia, lecz przy nowych warunkach świadczących o niedoli łosu”. Zastanawia
się, dlaczego w XIX wieku, w którym do takiego rozkwitu doszły technika,
poezja, małarstwo, muzyka, „architektura, ta królowa dawna sztuk plastycz-
nych przez wiek cały nie powiedziała własnego słowa, w niemocy wyzbywszy
się potężnego czynnika: szczerej mowy, jakim do widza dawniej przemawiała”.
Zarzuca jej akademickość, opieranie się na wzorach i modułach, które wyparło
wszelką inwencję i twórczą inicjatywę architektów, sprowadzając ich dzia-
łalność do roli rzemieślników, pozostających na usługach zleceniodawców
Architekt Tomasz Pajzderski pisał w tym samym roku, że w połowie wieku
XIX w wyniku przesadnego rozrostu naukowej archeologii nastąpił „fatałny
rozłam między formą a treścią” i że sztuka przestała być sprawą wewnętrznej
1 H. Stifehnan, O modernizmie i modernistach, „Przegląd Techniczny”, 1908, nr 29, s. 361—•
362.
5