Instytut Historii Sztuki <Danzig> [Hrsg.]; Zakład Historii Sztuki <Danzig> [Hrsg.]: Porta Aurea: Rocznik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego (16.2017)

co do swych niecnych intencji - zakapturzony Krzyżak łypie bowiem oczyma
o czerwonych białkach. Podświetlona na czerwono, jakby krwawą łuną, jest też
cała twarz, tym wyrazistsza, że skontrastowana z białym płaszczem oznaczo-
nym potężnym czarnym krzyżem. W czwartym wydaniu zaprojektowaną przez
Sopoćkę okładkę zdobiło o wiele bardziej banalne przedstawienie konnego ryce-
rza Zakonu62. Towarzyszył mu jednak jeszcze jeden znacznie ciekawszy motyw,
a mianowicie długi miecz skrzyżowany z krótszym mieczem bądź ze sztyletem
w ten sposób, że tworzą one jednoznacznie znak krzyża. Wobec genetycznej nie-
jednoznaczności krótszej broni trudno rozstrzygnąć, czy owe dwa nagie ostrza
odwołujące się w oczywisty sposób do tytułu powieści stanowią jakąś aluzję
do bitwy grunwaldzkiej, której opis znalazł się w książce (tak można by rozumieć
ten obraz przy założeniu, że krótszy oręż to jednak miecz), czy też raczej należy
go rozumieć jako wizualne znaki dwóch sposobów prowadzenia polityki przez
Krzyżaków - otwartej ekspansji militarnej symbolizowanej przez miecz oraz
zakulisowych, tajemnych rozgrywek symbolizowanych przez sztylet. Gdyby
ta druga interpretacja była słuszna, to mielibyśmy w tym wypadku do czynie-
nia ze swego rodzaju obrazową aluzją „historiozoficzną”, porównywalną z tą,
której można się doszukiwać w motywie zastosowanym przez Kobylińskiego
na obwolucie książki Na zgliszczach Zakonu.
W okresie powojennym obrazy Krzyżaków w książkach dla dzieci i młodzieży
opracowywał najczęściej - obok wspominanych już Kobylińskiego i Kościel-
niaka - Wiesław Majchrzak. Znakomity ilustrator wyjątkowo chętnie podejmo-
wał wątki morskie i pomorskie, wielokrotnie ilustrując teksty gdańskiego autora
Franciszka Fenikowskiego, stąd zapewne obfitość w jego twórczości wątków krzy-
żackich. W ujęciach Majchrzaka - wbrew dominującej wówczas tendencji obra-
zowej - rzadko jednak można się doszukać jakichś szczególnych znamion krzy-
żackiego okrucieństwa. Brak ich choćby w jego ilustracjach do Gdańskiej szkatułki
Fenikowskiego, wśród których pojawia się neutralny z ideowego punktu widzenia
(choć wyjątkowy) wizerunek krzyżackiego zamku w Gdańsku, a także intrygujący
obraz towarzyszący opowiadaniu Łabędź. O ile w samym tekście znajduje się
opis wyjątkowo podstępnego i okrutnego mordu dokonanego przez Krzyżaków
na gdańskich burmistrzach, o tyle towarzyszący mu obraz ukazuje monumen-
talną postać brodatego rycerza owiniętego płaszczem, z mieczem w dłoni63. Jeśli
nawet dopatrywać się w tym uniesionym orężu jakichś oznak osławionej buty
krzyżackiej, to w porównaniu z antykrzyżackim potencjałem, jaki niesie literacka
narracja, jest to wizja zaskakująco wręcz powściągliwa.
O wiele ciekawsza jest ilustracja zdobiąca inny tekst Fenikowskiego - zawartą
w zbiorze Piernikowe miasto opowieść o toruńskiej krzywej wieży. Tym razem
Majchrzak ukazał bowiem Krzyżaka-budowniczego, z kielnią i packą murarską
62 Kazimierz Korkozowicz, Nagie ostrza, Warszawa 1985. Projekt okładki: Konstanty
M. Sopoćko.
63 Franciszek Fenikowski, Gdańska szkatułka, Warszawa 1969, s. 202. Ilustracje: Wiesław
Majchrzak.

Tematyka
krzyżacka
i grunwaldzka
w ilustracjach
książek...

177