DOI issue:
Rozprawy
DOI article:Gomuła, Stanisława: Gotycki ornat z ukrzyżowaniem na Jasnej Górze
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.36974#0138
STANISŁAWA GOMUŁA
Mimo tak wielkiego podobieństwa z malarstwem Rogera van der Weyden,
trudno definitywnie stwierdzić, iż haft jasnogórski był dziełem-projektem samego
mistrza, czy nawet jego warsztatu czy kręgu. Działalność Rogera van der Weyden
na polu projektowania kompozycji hafciarskich jest bliżej nieznana. Również
przyjęcie hipotezy co do niderlandzkiego pochodzenia haftu, wydaje się mało
prawdopodobne z uwagi na występowanie w sztuce polskiej szczególnie u Stwosza
podobnych kompozycji i treści w jednej z kwater ołtarza Mariackiego przedstawia-
jącej scenę opłakiwania Chrystusa. Być może haft ornatu jasnogórskiego wykonany
został w oparciu o przywieziony zza granicy wzorzec malarski, czy też sporządzony
na miejscu w kraju na podstawie znanych dzieł niderlandzkich i również znanych i
bliższych artystom tego czasu dzieł Wita Stwosza projekt, czy wreszcie o szeroko
rozpowszechniony w tym okresie wzornik graficzny stworzony przez zdolnego
artystę. Wiadomo bowiem, że ok. poł. XV w. zaznacza się w sztuce szerokie
oddziaływanie grafiki na rzemiosło hafciarskie49. Produkcja tzw. religijnych grafik
ulotnych przeznaczonych dla szerokich mas odbiorców miała ogromne znaczenie
dla hafciarstwa50. Grafiki te z łatwością docierały do wszelkich mniejszych nieraz
ośrodków artystycznych. Dostarczały one twórcom gotowych pomysłów kompozy-
cyjnych łatwych do skopiowania na płótnie przy niewielkich nawet umiejętnościach
rysunkowych. Stały się nieodłącznym wyposażeniem pracowni hafciarskiej. W takim
wypadku bezpośrednia rola malarza przy projektowaniu haftów stała się zbędna.
Rozprzestrzenianiem grafik ulotnych i zastosowaniem ich jako wzoru w pracow-
niach hafciarskich tłumaczyć należy fakt niejednokrotnego występowania w
oddalonych nieraz od siebie punktach geograficznych haftów o prawie identycznej
kompozycji całości i rysunku szczegółów51. Wzorów graficznych używano zwłaszcza
przy kompozycjach wielopostaciowych, rzadziej stosując je w dziełach jednofiguro-
wych. Tak więc popularne były sceny Zwiastowania, Bożego narodzenia, a spe-
cjalnie często ukrzyżowania52. Zastosowanie wzorników graficznych do potrzeb
hafciarstwa jest znane w całej Europie w tym również w Polsce. Daje się bowiem
zauważyć ten sam schemat treściowy i kompozycyjny haftów kolumn ornatowych,
występujący w różnych częściach kraju. Na terenie Polski można wyodrębnić, tak
zresztą jak i w innych krajach53, lokalne ośrodki mogące szczycić się wspaniałymi
49 M. Taszycka. Z zagadnień związków hafciarstwa wieku XV z grafiką. Wrocławski ornat z
ukrzyżowaniem. „Biuletyn Historii Sztuki” (BHS) 33:1971 nr. 3 s. 245.
50 Tamże s. 245 n.
51 Tamże s. 246.
52 A. Olszewski. Wpływy grafiki Marcina Schongauera na malarstwo i rzeźbę Śląska. BHS 29:1967
nr. 2 s. 234.
53 Na bardzo wysokim poziomie stały w tym czasie hafciarskie ośrodki w Anglii. Por. Gutkowska*
Rychlewska, Taszycka, jw. s. 7; Żarnowiecki, jw. s. 27; A. Nowowiejski. Wykład liturgii
Kościoła Katolickiego. T. 2. Warszawa 1902 s. 237; Innym bardzo prężnym ośrodkiem sztuki hafciarskiej
były prowincje nadreńskie. Haft kwitł również we Flandrii, Burgundii i Czechach. Por. Gutkowska-
Rychlewska, Taszycka, jw. s. 7 n.; Schelienberg, jw. s. 5; T. Blotnicki. Zarys historyi ubiorów z
uwzględnieniem historyi haftów i tkanin. Kraków 1930 s. 146; H. Stegmann. Strickerein, Spitzen und
Mimo tak wielkiego podobieństwa z malarstwem Rogera van der Weyden,
trudno definitywnie stwierdzić, iż haft jasnogórski był dziełem-projektem samego
mistrza, czy nawet jego warsztatu czy kręgu. Działalność Rogera van der Weyden
na polu projektowania kompozycji hafciarskich jest bliżej nieznana. Również
przyjęcie hipotezy co do niderlandzkiego pochodzenia haftu, wydaje się mało
prawdopodobne z uwagi na występowanie w sztuce polskiej szczególnie u Stwosza
podobnych kompozycji i treści w jednej z kwater ołtarza Mariackiego przedstawia-
jącej scenę opłakiwania Chrystusa. Być może haft ornatu jasnogórskiego wykonany
został w oparciu o przywieziony zza granicy wzorzec malarski, czy też sporządzony
na miejscu w kraju na podstawie znanych dzieł niderlandzkich i również znanych i
bliższych artystom tego czasu dzieł Wita Stwosza projekt, czy wreszcie o szeroko
rozpowszechniony w tym okresie wzornik graficzny stworzony przez zdolnego
artystę. Wiadomo bowiem, że ok. poł. XV w. zaznacza się w sztuce szerokie
oddziaływanie grafiki na rzemiosło hafciarskie49. Produkcja tzw. religijnych grafik
ulotnych przeznaczonych dla szerokich mas odbiorców miała ogromne znaczenie
dla hafciarstwa50. Grafiki te z łatwością docierały do wszelkich mniejszych nieraz
ośrodków artystycznych. Dostarczały one twórcom gotowych pomysłów kompozy-
cyjnych łatwych do skopiowania na płótnie przy niewielkich nawet umiejętnościach
rysunkowych. Stały się nieodłącznym wyposażeniem pracowni hafciarskiej. W takim
wypadku bezpośrednia rola malarza przy projektowaniu haftów stała się zbędna.
Rozprzestrzenianiem grafik ulotnych i zastosowaniem ich jako wzoru w pracow-
niach hafciarskich tłumaczyć należy fakt niejednokrotnego występowania w
oddalonych nieraz od siebie punktach geograficznych haftów o prawie identycznej
kompozycji całości i rysunku szczegółów51. Wzorów graficznych używano zwłaszcza
przy kompozycjach wielopostaciowych, rzadziej stosując je w dziełach jednofiguro-
wych. Tak więc popularne były sceny Zwiastowania, Bożego narodzenia, a spe-
cjalnie często ukrzyżowania52. Zastosowanie wzorników graficznych do potrzeb
hafciarstwa jest znane w całej Europie w tym również w Polsce. Daje się bowiem
zauważyć ten sam schemat treściowy i kompozycyjny haftów kolumn ornatowych,
występujący w różnych częściach kraju. Na terenie Polski można wyodrębnić, tak
zresztą jak i w innych krajach53, lokalne ośrodki mogące szczycić się wspaniałymi
49 M. Taszycka. Z zagadnień związków hafciarstwa wieku XV z grafiką. Wrocławski ornat z
ukrzyżowaniem. „Biuletyn Historii Sztuki” (BHS) 33:1971 nr. 3 s. 245.
50 Tamże s. 245 n.
51 Tamże s. 246.
52 A. Olszewski. Wpływy grafiki Marcina Schongauera na malarstwo i rzeźbę Śląska. BHS 29:1967
nr. 2 s. 234.
53 Na bardzo wysokim poziomie stały w tym czasie hafciarskie ośrodki w Anglii. Por. Gutkowska*
Rychlewska, Taszycka, jw. s. 7; Żarnowiecki, jw. s. 27; A. Nowowiejski. Wykład liturgii
Kościoła Katolickiego. T. 2. Warszawa 1902 s. 237; Innym bardzo prężnym ośrodkiem sztuki hafciarskiej
były prowincje nadreńskie. Haft kwitł również we Flandrii, Burgundii i Czechach. Por. Gutkowska-
Rychlewska, Taszycka, jw. s. 7 n.; Schelienberg, jw. s. 5; T. Blotnicki. Zarys historyi ubiorów z
uwzględnieniem historyi haftów i tkanin. Kraków 1930 s. 146; H. Stegmann. Strickerein, Spitzen und