Rocznik Historii Sztuki (1.1956)

STANISŁAW LORENTZ

DZIAŁALNOŚĆ STANISŁAWA KOSTKI POTOCKIEGO W DZIEDZINIE

ARCHITEKTURY1

Stanisław Kostka Potocki działał w dziedzinie architektury i jako
teoretyk, i jako praktyk. Notaty z różnych okresów życia oraz szkice i zapiski,
głównie z Włoch, wskazują, jak wszechstronne i gruntowne były jego studia
w zakresie teorii i historii architektury. Potocki był również pisarzem, czego
dowodem są liczne dzieła; miał więc niewątpliwie jak najlepsze kwalifikacje,
by opracować samodzielnie polską historię architektury.

Zamiar napisania dzieła powziął Potocki pod koniec osiemdziesiątych
lat XVIII w., może po powrocie z Włoch w r. 1786. Zrealizować go pragnął
wspólnie z kilku innymi znawcami architektury, a więc metodą pracy zespo-
łowej. Nie jest to bez znaczenia dla charakterystyki Potockiego jako postępo-
wego działacza doby Oświecenia.

0 pracach wówczas podjętych, które zapewne miały objąć i teorię,
i historię architektury, pisał w dwadzieścia kilka lat później Sebastian Sie-
rakowski wyjaśniając powody, dla których musiały być przerwane i zanie-
chane :

Najchwalebniej gorliwość swoją o rozszerzenie tej nauki [architektury] dał poznać JW. Stanisław
Potocki, senator wojewoda, prezes Rady Stanu i Ministrów, dyrektor jeneralny Edukacji Narodowej, który
posiadając ją gruntownie, a znając przeto jej szacunek i potrzebę, w słowach i uczynkach wysokiego światła
obywatel, prawdziwy i cnotliwy patriota, pierwszy myśl podał (i do skutku pewnie byłby przyprowadził),
żeby kilku w nauce tej bieglej si wspólnie nad wydaniem takowego dzieła pracowali, i już w domu jego i pod
jego przewodnictwem posiedzenia te rozpoczętymi były, do których także miałem honor być wezwanym.
Ważniejsze ojczyzny sprawy podczas ostatniego sejmu oderwały nieco od prac takowych nam przewodniczą-
cego męża, a rozerwanie ojczyzny już do nich zebrać się więcej nie dozwoliło2.

W ostatnich latach życia, gdy po wydaniu Sztuki u dawnych opracowywał
Potocki dzieło 0 sztuce u dzisiejszych, planował omówienie w nim historii
architektury, a poświęcenie oddzielnej pracy teorii architektury i prawdopo-
dobnie równocześnie budownictwu. Podział ten tak uzasadniał:

1 Rozprawa niniejsza opracowana została na podstawie materiałów archiwalnych, których znaczna część
została spalona w październiku 1944 r. Tekst rozprawy jest zrekonstruowany i zmodyfikowany, materiały archi-
walne podane są w całości, by mogły służyć dalszym studiom nad kulturą okresu Oświecenia w Polsce. Na sesji
w dn. 5 V 1953 rozprawa była odczytana w skrócie.

2 S. Sierakowski, Architektura obejmująca wszelki gatunek murowania i budowania, Kraków 1812, Przedmowa,