Rocznik Historii Sztuki (1.1956)

ST. К. POTOCKI JAKO MINISTER WYZNAŃ RELIGIJNYCH

449

30 listopada wysłał do Aleksandra, bawiącego wtedy na kongresie w Opawie,
obszerny memoriał o obecnym stanie duchowieństwa w Polsce i o środkach
jego ulepszenia. Pozostał w nim wierny dotychczasowym swoim poglądom,
ale uzupełnił je krótkim rzutem oka wstecz na rolę duchowieństwa w Polsce,
a obok tego dopiero podał dokładny obraz roli i sytuacji kleru w Królestwie.
Nie bał się prawdy i nie bawił się w kompromisy. Napiętnował zgubną rolę
hierarchii kościelnej wpatrzonej w Rzym, jej samolubną politykę, fatalny stan
moralny i materialny kleru niższego i zakonów, pozostających w nieustannej
walce z klerem wyższym, wysuwał na koniec pomysły zmierzające do zara-
dzenia złemu. Po raz ostatni bronił wymownie postępowania Komisji i swojej
polityki wobec nieszczerego postępowania biskupów. Kapitalny to dokument,
nie mający sobie równego w tym okresie.

Potocki trafił jednak jak najgorzej. W Opawie stanął już Aleksander
otwarcie i zdecydowanie po stronie reakcji. Memoriał, który otrzymał, nie był
mu poza tym przyjemny, gdyż wywoływał wspomnienia niedawnej prze-
szłości, którą Aleksander starał się teraz najgruntowniej zatrzeć i puścić
w niepamięć. W tych warunkach Potocki pozostać nie mógł i musiał odejść.
Dnia 9 grudnia dekret Aleksandra udzielił mu dymisji „tak dla ważnych
zatrudnień prezesa senatu, jako też dla słabości zdrowia długą pracą w służbie
krajowej poświęconą, starganego".

Z drogi triumfalnego pochodu reakcji znikała ostatnia zapora, ale krót-
kowzroczna okazała się polityka biskupów. Zniszczyli wprawdzie znienawi-
dzonego ministra i uchwycili rządy w Komisji w swoje ręce, ale musieli iść
odtąd potulnie w jarzmie samowolnych zarządzeń wielkiego księcia Konstain
tego, któremu nie śmieli się przeciwstawić. Obojętnie patrzyli na niszczenre
samodzielności Królestwa. Zasiali wiatr, który w burzy rewolucji 1830—1831 r.
zmiótł Królestwo i jego konstytucję, a z biskupów uczynił posłuszne narzędzie
woli samowładnego caratu1.

1 Odczyt powyższy oparty został na nie znanym dotychczas materiale archiwalnym, który podałem w wy-
dawnictwie Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych, Teki Archiwalne, t. III, Warszawa 1954, s. 165 i nast.
Dalsze szczegóły dotyczące Potockiego i jego działalności w latach 1815 —1820 zawiera Przedmowa do nowego wy-
dania Podróży, wyd. Biblioteki Narodowej, Wrocław 1955.

Rocznik Historii Sztuki

29