DOI Heft:
II. Ze studiów nad sztuką polskiego Oświecenia
DOI Artikel:Michałowski, Kazimierz: Stanisław Kostka Potocki jako archeolog
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.12452#0505
KAZIMIERZ MICHAŁOWSKI
STANISŁAW KOSTKA POTOCKI JAKO ARCHEOLOG
0 Stanisławie Kostce Potockim jako archeologu mówimy dziś na drugim
miejscu, uwzględniając przede wszystkim jego zasługi dla historii sztuki.
Czynimy to z całą świadomością, biorąc pod uwagę zasięg i wpływ dzieła jego
życia i jego poglądów estetycznych na kształtowanie u nas naukowego nurtu
badań nad sztuką. W istocie jednak S. K. Potocki, podobnie jak Jan Joachim
Winckelmann, „ojciec historii sztuki", był przede wszystkim archeologiem.
W rozwoju bowiem nowoczesnych dyscyplin humanistycznych badania nad
sztuką starożytną pod koniec XVIII w. położyły podwaliny pod wyrobienie
metod badawczych historii sztuki w ogólności. Studium spuścizny artystycz*
nej antyku poprzedziło, zarówno w dziedzinie sztuki, jak i literatury, histo-
ryczne spojrzenie na rozwój twórczości artystycznej epok późniejszych.
Karierę archeologa rozpoczął S. K. Potocki wcześnie. Już jako dwudziesto-
kilkuletni młodzieniec, podczas drugiego pobytu we Włoszech, zasłużył sobie
na tak pochlebną, choć nie pozbawioną służalczości ocenę w dedykowanym
mu w r. 1780 przez Carla Antoniniego wydawnictwie sztychów z rysunków
Salvatora Rosa: „imo de piu gran Mecenati ed intendenti deWarte del Disegno
e per teoria, e per prattica"1. Pierwszym bowiem przedsięwzięciem naukowym
S. K. Potockiego była rekonstrukcja archeologiczna willi Pliniusza Młodszego,
zwanej Laurentina. Do pracy tej zaangażował kilku bawiących w siedemdzie-
siątych latach w Rzymie (1777 i 1778) artystów polskich i włoskich, wśród któ-
rych na plan pierwszy wysuwa się nazwisko znanego u nas z dobrej i złej stro-
ny architekta i malarza Brenny2 (ryc. 1, 2). Charakter i cel tej pracy leżały
jeszcze całkowicie w płaszczyźnie przednaukowej archeologii połowy XVIII w.
Samo bowiem jej założenie, najsilniej uwidocznione w rekonstrukcji dekoracji
i malowideł ściennych willi, przy całkowitym braku — poza zarysami planu
fundamentów w ruinach — wszelkich danych archeologicznych, pozbawione
było niemal zupełnie przesłanek naukowego, ścisłego poznania i dawało folgę
artystycznej fantazji. O dekoracjach w głównym źródle do odtworzenia sobie
pierwotnego obrazu tej budowli, to jest w słynnym liście Pliniusza do Gal-
lusa3, znajduje się tylko drobna wzmianka: duae cellae magis élégantes quam
1 Por. S. Lorentz, Domus aurea Nerona i Willa Laurentina (Meander, 1946, I, s. 323).
2 Por. S. Lorentz, op. cit. (Meander, 1946, I, s. 314 i nast.); tegoż Natolin, Warszawa 1947; K. Micha-
łowski (Biul. Hist. Szt. i Kult., 1951, IV, s. 124 i nast.).
3 Pliniusz Młodszy, Listy, II, 17.
STANISŁAW KOSTKA POTOCKI JAKO ARCHEOLOG
0 Stanisławie Kostce Potockim jako archeologu mówimy dziś na drugim
miejscu, uwzględniając przede wszystkim jego zasługi dla historii sztuki.
Czynimy to z całą świadomością, biorąc pod uwagę zasięg i wpływ dzieła jego
życia i jego poglądów estetycznych na kształtowanie u nas naukowego nurtu
badań nad sztuką. W istocie jednak S. K. Potocki, podobnie jak Jan Joachim
Winckelmann, „ojciec historii sztuki", był przede wszystkim archeologiem.
W rozwoju bowiem nowoczesnych dyscyplin humanistycznych badania nad
sztuką starożytną pod koniec XVIII w. położyły podwaliny pod wyrobienie
metod badawczych historii sztuki w ogólności. Studium spuścizny artystycz*
nej antyku poprzedziło, zarówno w dziedzinie sztuki, jak i literatury, histo-
ryczne spojrzenie na rozwój twórczości artystycznej epok późniejszych.
Karierę archeologa rozpoczął S. K. Potocki wcześnie. Już jako dwudziesto-
kilkuletni młodzieniec, podczas drugiego pobytu we Włoszech, zasłużył sobie
na tak pochlebną, choć nie pozbawioną służalczości ocenę w dedykowanym
mu w r. 1780 przez Carla Antoniniego wydawnictwie sztychów z rysunków
Salvatora Rosa: „imo de piu gran Mecenati ed intendenti deWarte del Disegno
e per teoria, e per prattica"1. Pierwszym bowiem przedsięwzięciem naukowym
S. K. Potockiego była rekonstrukcja archeologiczna willi Pliniusza Młodszego,
zwanej Laurentina. Do pracy tej zaangażował kilku bawiących w siedemdzie-
siątych latach w Rzymie (1777 i 1778) artystów polskich i włoskich, wśród któ-
rych na plan pierwszy wysuwa się nazwisko znanego u nas z dobrej i złej stro-
ny architekta i malarza Brenny2 (ryc. 1, 2). Charakter i cel tej pracy leżały
jeszcze całkowicie w płaszczyźnie przednaukowej archeologii połowy XVIII w.
Samo bowiem jej założenie, najsilniej uwidocznione w rekonstrukcji dekoracji
i malowideł ściennych willi, przy całkowitym braku — poza zarysami planu
fundamentów w ruinach — wszelkich danych archeologicznych, pozbawione
było niemal zupełnie przesłanek naukowego, ścisłego poznania i dawało folgę
artystycznej fantazji. O dekoracjach w głównym źródle do odtworzenia sobie
pierwotnego obrazu tej budowli, to jest w słynnym liście Pliniusza do Gal-
lusa3, znajduje się tylko drobna wzmianka: duae cellae magis élégantes quam
1 Por. S. Lorentz, Domus aurea Nerona i Willa Laurentina (Meander, 1946, I, s. 323).
2 Por. S. Lorentz, op. cit. (Meander, 1946, I, s. 314 i nast.); tegoż Natolin, Warszawa 1947; K. Micha-
łowski (Biul. Hist. Szt. i Kult., 1951, IV, s. 124 i nast.).
3 Pliniusz Młodszy, Listy, II, 17.