Rocznik Historii Sztuki (1.1956)

JULIUSZ STARZYŃSKI

STANISŁAW KOSTKA POTOCKI
JAKO HISTORYK I TEORETYK SZTUKI

Poświęcając osobną sesję naukowo-artystycznej działalności Stanisława
Kostki Potockiego w 150 rocznicę wygłoszenia jego rozprawy O sztuce u daw-
nych na posiedzeniu Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk w maju
1803 r. Komitet Historii i Teorii Sztuki Polskiej Akademii Nauk dał wyraz
wielkiemu znaczeniu, jakie przyznajemy narodowym tradycjom także i w tej
dziedzinie. Nie wynika stąd, że tradycje te przyjmujemy bez zastrzeżeń.
Stać nas dziś jednak na to, by z dorobku myśli naukowej Potockiego —
którego możemy do pewnego stopnia uważać za „ojca" polskiej archeologii
i historii sztuki — wydobyć jej racjonalne ziarno, które owocowało w cza-
sach późniejszych i którego poznanie wzbogaca tak bardzo dla nas cenną
wiedzę o ideowo-artystycznym dziedzictwie polskiego Oświecenia.

Stanisław Kostka Potocki (1752 —1821) był pierwszym u nas głosicielem
naukowo ugruntowanego poglądu na sztukę w oparciu o rozległą wiedzę
historyczną i wszechstronne znawstwo twórczości artystycznej. Swą este-
tykę, wywodzącą się z racjonalistycznych założeń Oświecenia, łączył on
z szeroko pojętą praktyką sztuki, co wyrażało się nie tylko w samodziel-
nym projektowaniu architektonicznym, ale i w świadomym prowadzeniu
polityki kulturalnej, w kolekcjonerstwie niepośledniej miary oraz w oso-
bistej, trafnej na ogół inicjatywie na polu krytyki, szkolnictwa i organiza-
cji życia artystycznego. Potocki był m. in. inspiratorem doniosłych prac
w dziedzinie muzealnictwa oraz publicznych wystaw dzieł sztuki. Troska
obywatelska/znamionująca człowieka zbliżonego do obozu reform polskiego
Oświecenia, ujawniła się również w ogólnym zarysie naukowo-artystycznej
działalności Potockiego. Dążył on do stworzenia mocnych, szeroko w spo-
łeczeństwie ugruntowanych podstaw samodzielnej polskiej kultury arty-
stycznej. Z tego punktu widzenia badał i wydobywał najcenniejsze wzory
sztuki światowej nie zaniedbując przy tym bynajmniej historycznego dorobku
sztuki narodowej.

Działalność piśmiennicza Potockiego na polu sztuki znacznie prze-
wyższała arystokratyczne amatorstwo właściwe środowisku, w którym żył
i z którego pochodził. Potocki świadomie tworzył własny system poglądów
na sztukę, interesujący nawet w swych omyłkach. W swej osobowości i pra-
ktycznym działaniu, zarówno jak i w swym pisarstwie, Potocki nie był jednak