Rocznik Historii Sztuki (10.1974)

SPRAWOZDANIE Z DZIAŁALNOŚCI KOMITETU NAUK
O SZTUCE POLSKIEJ AKADEMII NAUK W OKRESIE OD SIERPNIA 1967

DO GRUDNIA 1968

PLENARNE POSIEDZENIE NAUKOWE KOMITETU W DNIU 14 LISTOPADA 1967 R.

Posiedzenie otworzył przewodniczący Komitetu prof. dr J. Starzyński, po czym prof. dr Mieczysław
Wallis wygłosił referat pt. Architektura jako sztuka semantyczna i symboliczna (wydrukowane pt. Semantyczne
i symboliczne pierwiastki architektury, „Studia Estetyczne", R. 6: 1969, s. 117—135).

Według poglądu tradycyjnego architektura, podobnie jak muzyka, jest sztuką ,,nieprzedstawiającą",
asemantyczną, w przeciwieństwie do sztuk „przedstawiających", semantycznych — malarstwa lub rzeźby.
Pogląd ten wymaga przynajmniej dwóch poprawek. Powstanie około 1910 r. malarstwa i rzeźby „abstrak-
cyjnej", nieprzedstawiającej, asemantycznej, zmusiło nas do rozszerzenia dotychczasowego poglądu na
malarstwo i rzeźbę. Z drugiej strony badania ostatnich kilku dekad nad architekturą dawną wykazały,
że liczne budowle przeszłości były pomyślane jako podobizny, czyli znaki ikoniczne, symbole lub obrazy
(przez „obraz" rozumiem tutaj pewien twór mieszany, w którym pierwiastki ikoniczne i symboliczne
łączą się ze sobą), innymi słowy — miały charakter semantyczny lub symboliczny.

Świątynię chrześcijańską pojmowano, począwszy od IV w., jako miniaturową replikę lub obraz wszech-
świata [imago mundi). Część wschodnia z sanktuarium reprezentowała Niebo, nawa — Ziemię, część za-
chodnia — krainę zmarłych. Kościół jako całość stanowił także podobiznę lub symbol Nieba, „drugiego
Raju", „Jeruzalem niebieskiego", opisanego w Objawieniu św. Jana. Świątynię chrześcijańską pojmowano
nadto zawsze jako symbol wspólnoty wiernych, kościoła Chrystusowego w sensie przenośnym. Rzut po-
ziomy w kształcie krzyża kościoła romańskiego i gotyckiego był schematyczną podobizną Chrystusa ukrzy-
żowanego. Rzut poziomy w kształcie koła świątyń renesansowych był symbolem przymiotów Boga.
Różne znaczenia świątyni chrześcijańskiej nie wyłączały się wzajem, lecz współistniały, współgrały ze
sobą. Budowla była zarazem miniaturową repliką wszechświata i obrazem Nieba lub Raju, i symbolem
społeczności wiernych, i podobizną Chrystusa ukrzyżowanego lub symbolem doskonałości Boga.

Nie tylko świątynia chrześcijańska jako całość, lecz również poszczególne jej części miały nieraz cha-
rakter semantyczny lub symboliczny. Kopuła, przejęta przez architekturę chrześcijańską z pałacowej
i sakralnej architektury rzymskiej okresu cesarstwa, była zarazem podobizną nieba w znaczeniu dosłownym,
nieba jako sklepienia wszechświata, i symbolem nieba w znaczeniu przenośnym, Nieba jako siedziby Boga,
aniołów i świętych. Z tymi znaczeniami głównymi kopuły łączyły się liczne inne znaczenia poboczne.
Symbolem nieba był również baldachim, np. sklepienie kamienne nad sarkofagiem. Także wieże, portale,
różyce, następnie liczby części świątyni miały często znaczenie symboliczne.

Charakter semantyczny lub symboliczny miały także budowle innych kręgów kulturowych, zwłasz-
cza domy mieszkalne, pałace, grobowce, świątynie. Kształty domów, początkowo okrągłe, stały się kwa-
dratowe wraz ze zmianą poglądów na kształt wszechświata. Obrazami kosmosu były zikkuraty babilońskie
(ich siedem pięter odpowiadało sferom siedmiu ciał niebieskich kosmologii babilońskiej), świątynie egip-
skie, hinduistyczne okręgi świątynne, pagody chińskie. Świątynie hinduistyczne w Indiach i Kambodży
były obrazami zaświatowej siedziby bogów w postaci góry, wznoszącej się w środku wszechświata lub
unoszącego się w powietrzu wozu. W świątyniach siwaistycznych budowle wieżowe były podobiznami
lingamu Siwy, który z kolei był symbolem boskiej mocy płodzenia.

Architektura współczesna nie ma na ogół charakteru semantycznego lub symbolicznego i w naszych