DOI Artikel:
Skubiszewski, Piotr: Programy obrazowe kielichów i paten romańskirch
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14266#0010
6
PIOTR SKUBISZEWSKI
w istotny sposób zmieniły lub uzupełniły wiedzę o kilkunastu najważniejszych romańskich kielichach
i patenach3. Można wreszcie odwołać się do wielkich syntez z historii teologii, liturgii i egzegezy
biblijnej, bez których niemożliwym byłoby spojrzenie ogólne na naczynia eucharystyczne. Mamy
tutaj na myśli przede wszystkim fundamentalne prace Jean Daniélou4, Marie-Dominique Chenu?,
Yves Congafa6, J. de Ghellincka7, Josefa Jungmanna8, Henri de Lubac9, B. Neunheusera 10 i Beryl
Smalley 1L
2
W rytuale rzymskim dojrzałego średniowiecza do sprawowania liturgii eucharystycznej nieodzowne
były kielich i patena. Od XI w. patena już stale nakrywała kielich w czasie odprawiania mszy św.
i była do niego dopasowana rozmiarami12. Odtąd te dwa przedmioty tworzyły nierozłączną parę
i przy badaniu ich ikonografii muszą być rozpatrywane jako jedna całość złożona z dwóch części13.
Ich powierzchnie pokrywały przedstawienia, które składały się na jeden program obrazowy (il. 1).
Podstawę naszych badań stanowi blisko 30 zachowanych romańskich i późnoromańskich calices
imaginati z patenami. Wszystkie inne pojedyncze obiekty, zarówno pateny jak kielichy, muszą być
ïkonographie und Typologie hochmittelalterlicher Kreuzfusse, Berlin 1973 (Dissertation); H. Buschhausen, The Klosterneuburg
Altar of Nicholas of Verdun. Art, Theology and Politics, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes", XXXVII,
1974. s. 1-32: P. Springer. Zur ïkonographie des Portatile in Fritzlar, ..Anzeiger des Germanischen Nationalmuseums",
1975. s. 7-41; Ph. Verdier. Richesse et signification de l'iconographie mosane. [w:] La Wallonie. Le pays et les hommes.
Lettres, arts, culture. I: Des origines à la fin du XVe siècle. Bruxelles 1977. s. 259-267; E. Doberer. Die chemalige
Kanzelbriistung des Nikolaus von Verdun im Augustiner-Chorcherren-Stift Klosterneuburg. „Zeitschrift des Deutschen Vereins
fur Kunstwissenschaft". XXXI. 1977. zwłaszcza s. 12-16; H. i H. Buschhausen, Studien zù den typologischen Kreuzen
der Ile-de-France und des Maaslandes. [w:] Wurttembergisches Landesmuseum Stuttgart. Die Zeit der Staufer, Geschichte -
Kunst — Kultur. Katalog der Ausstellung Stuttgart 1977. Band V (Supplément): Vortrdge und Forschungen. hrsg. R. Haussherr,
Chr. Vàterlein, Stuttgart 1979. s. 247-277. Zob. także w kwestiach ogólnych dotyczących programów obrazowych sprzętu
liturgicznego: R. Wallrath. Kathedrale und Kultgerat ais Bildtrdger. Voraussetzungen deutscher und franzôsischer Plastik in
11.-13. Jahrh.. ,.Das Munster'", VI. 1953. s. 1-19; Ph. Verdier, Les Staurothèques mosanes et leur iconographie du
Jugement dernier. ..Cahiers de Civilisation Médiévale", XVI. 1973. s. 97-121 i 199-213.
3 D. Kôtzsche. Goldschmiedekunst. [w:] Wurttembergisches Landesmuseum Stuttgart. Die Zeit der Staufer. Geschichte,
Kunst, Kultur. Katalog âer Ausstellung. hrsg. R. Haussherr, I: Katalog. Stuttgart 1977. s. 391 nn.
4 J. Daniélou. Sacramentum futuri. Etudes sur les origines de la typologie biblique. Paris 1950; idem. Bible et
liturgie. La Théologie biblique des Sacrements et des fêtes d'après les Pères de l'Eglise. Paris 1951.
5 M.-D. Chenu. La Théologie au douzième siècle. (3 éd.). Paris 1976.
ft Y. M.-J. Congar. L'Ecclésiologie du haut Moyen-Age. De Saint Grégoire le Grand à la désunion entre Byzancc et
Rome. Paris 1968; idem, L'Eglise. De Saint Augustin à l'époque moderne. Paris 1970.
7 J. de Ghellinck, Patristique et Moyen-Age. Etudes d'histoire littéraire et doctrinale, t. I-11, Bruxelles 1947; idem.
Le Mouvement théologique du XIIe siècle. Sa préparation lointaine avant et autour de Pierre Lombard. Ses rapports avec des
initiatives des canonistes. Etudes, recherches et documents. Bruxelles-Paris 1948.
s J. Jungmann, Missarum Solemnia. Eine genetische Erkldrung der rômischen Messe. Wien 1948.
4 H. de Lubac, Corpus mysticum. L' Eucharistie et l'Eglise au Moyen-Age. 2 éd., Paris 1949; idem. Exégèse
médiévale. Les quatre sens de l'Ecriture. I-TT. Paris 1959-1964.
1(1 B. Neunheuser, Eucharistie in Mittelalter und Neuzeit. Freiburg- Basel Wien 1963 iHandbuch der Dogmengeschichte.
IV. 4b).
11 B. Smalley, The Study of the Bible in the Middle Ages. 2 éd.. Notre Dame 1964. eadem. L'Exégèse biblique
du 12e siècle, [w:] Entretiens sur la Renaissance du 12e siècle. Sous la direction de M. de Gandillac et E. Jeauneau,
Paris-La Haye 1968. s. 273-283.
12 F. Witte, Die liturgischen Geràte und andere Werke der Metallkunst in der Sammlung Schnutgen in Coin zugleich mit
einer Geschichte des liturgischen Gérâtes. Berlin 1913. s. 30; J. Braun, Das christliche Altargerdt in seinem Sein und in
seiner Entwicklung, Munchen 1932, s. 211 i 220; Jungmann, Missarum Solemnia (przyp. 8). s. 371. O kształcie i symbolice
pateny zob. przede wszystkim: A. A. Barb, „Mensa Sacra". The Round Table and the Lfoly Grad. „Journal of the Wartburg
and Courtauld Institutes", XIX, 1956. s. 40-67; idem. Krippe, Tisch und Grab. Ein Versuch zur Formsymbolik von Altar
und Patenę, [w:] Mullus. Festschrift Theodor Klauser. „Jahrbuch fur Antike und Christentum". Ergànzungsband I. 1964,
s. 17-27; Elbern, Der eucharistische Kelch (przyp. 1), s. 132 nn.
13 Por. Elbern. Der eucharistische Kelch (przyp. 1). s. 130 i 132.
PIOTR SKUBISZEWSKI
w istotny sposób zmieniły lub uzupełniły wiedzę o kilkunastu najważniejszych romańskich kielichach
i patenach3. Można wreszcie odwołać się do wielkich syntez z historii teologii, liturgii i egzegezy
biblijnej, bez których niemożliwym byłoby spojrzenie ogólne na naczynia eucharystyczne. Mamy
tutaj na myśli przede wszystkim fundamentalne prace Jean Daniélou4, Marie-Dominique Chenu?,
Yves Congafa6, J. de Ghellincka7, Josefa Jungmanna8, Henri de Lubac9, B. Neunheusera 10 i Beryl
Smalley 1L
2
W rytuale rzymskim dojrzałego średniowiecza do sprawowania liturgii eucharystycznej nieodzowne
były kielich i patena. Od XI w. patena już stale nakrywała kielich w czasie odprawiania mszy św.
i była do niego dopasowana rozmiarami12. Odtąd te dwa przedmioty tworzyły nierozłączną parę
i przy badaniu ich ikonografii muszą być rozpatrywane jako jedna całość złożona z dwóch części13.
Ich powierzchnie pokrywały przedstawienia, które składały się na jeden program obrazowy (il. 1).
Podstawę naszych badań stanowi blisko 30 zachowanych romańskich i późnoromańskich calices
imaginati z patenami. Wszystkie inne pojedyncze obiekty, zarówno pateny jak kielichy, muszą być
ïkonographie und Typologie hochmittelalterlicher Kreuzfusse, Berlin 1973 (Dissertation); H. Buschhausen, The Klosterneuburg
Altar of Nicholas of Verdun. Art, Theology and Politics, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes", XXXVII,
1974. s. 1-32: P. Springer. Zur ïkonographie des Portatile in Fritzlar, ..Anzeiger des Germanischen Nationalmuseums",
1975. s. 7-41; Ph. Verdier. Richesse et signification de l'iconographie mosane. [w:] La Wallonie. Le pays et les hommes.
Lettres, arts, culture. I: Des origines à la fin du XVe siècle. Bruxelles 1977. s. 259-267; E. Doberer. Die chemalige
Kanzelbriistung des Nikolaus von Verdun im Augustiner-Chorcherren-Stift Klosterneuburg. „Zeitschrift des Deutschen Vereins
fur Kunstwissenschaft". XXXI. 1977. zwłaszcza s. 12-16; H. i H. Buschhausen, Studien zù den typologischen Kreuzen
der Ile-de-France und des Maaslandes. [w:] Wurttembergisches Landesmuseum Stuttgart. Die Zeit der Staufer, Geschichte -
Kunst — Kultur. Katalog der Ausstellung Stuttgart 1977. Band V (Supplément): Vortrdge und Forschungen. hrsg. R. Haussherr,
Chr. Vàterlein, Stuttgart 1979. s. 247-277. Zob. także w kwestiach ogólnych dotyczących programów obrazowych sprzętu
liturgicznego: R. Wallrath. Kathedrale und Kultgerat ais Bildtrdger. Voraussetzungen deutscher und franzôsischer Plastik in
11.-13. Jahrh.. ,.Das Munster'", VI. 1953. s. 1-19; Ph. Verdier, Les Staurothèques mosanes et leur iconographie du
Jugement dernier. ..Cahiers de Civilisation Médiévale", XVI. 1973. s. 97-121 i 199-213.
3 D. Kôtzsche. Goldschmiedekunst. [w:] Wurttembergisches Landesmuseum Stuttgart. Die Zeit der Staufer. Geschichte,
Kunst, Kultur. Katalog âer Ausstellung. hrsg. R. Haussherr, I: Katalog. Stuttgart 1977. s. 391 nn.
4 J. Daniélou. Sacramentum futuri. Etudes sur les origines de la typologie biblique. Paris 1950; idem. Bible et
liturgie. La Théologie biblique des Sacrements et des fêtes d'après les Pères de l'Eglise. Paris 1951.
5 M.-D. Chenu. La Théologie au douzième siècle. (3 éd.). Paris 1976.
ft Y. M.-J. Congar. L'Ecclésiologie du haut Moyen-Age. De Saint Grégoire le Grand à la désunion entre Byzancc et
Rome. Paris 1968; idem, L'Eglise. De Saint Augustin à l'époque moderne. Paris 1970.
7 J. de Ghellinck, Patristique et Moyen-Age. Etudes d'histoire littéraire et doctrinale, t. I-11, Bruxelles 1947; idem.
Le Mouvement théologique du XIIe siècle. Sa préparation lointaine avant et autour de Pierre Lombard. Ses rapports avec des
initiatives des canonistes. Etudes, recherches et documents. Bruxelles-Paris 1948.
s J. Jungmann, Missarum Solemnia. Eine genetische Erkldrung der rômischen Messe. Wien 1948.
4 H. de Lubac, Corpus mysticum. L' Eucharistie et l'Eglise au Moyen-Age. 2 éd., Paris 1949; idem. Exégèse
médiévale. Les quatre sens de l'Ecriture. I-TT. Paris 1959-1964.
1(1 B. Neunheuser, Eucharistie in Mittelalter und Neuzeit. Freiburg- Basel Wien 1963 iHandbuch der Dogmengeschichte.
IV. 4b).
11 B. Smalley, The Study of the Bible in the Middle Ages. 2 éd.. Notre Dame 1964. eadem. L'Exégèse biblique
du 12e siècle, [w:] Entretiens sur la Renaissance du 12e siècle. Sous la direction de M. de Gandillac et E. Jeauneau,
Paris-La Haye 1968. s. 273-283.
12 F. Witte, Die liturgischen Geràte und andere Werke der Metallkunst in der Sammlung Schnutgen in Coin zugleich mit
einer Geschichte des liturgischen Gérâtes. Berlin 1913. s. 30; J. Braun, Das christliche Altargerdt in seinem Sein und in
seiner Entwicklung, Munchen 1932, s. 211 i 220; Jungmann, Missarum Solemnia (przyp. 8). s. 371. O kształcie i symbolice
pateny zob. przede wszystkim: A. A. Barb, „Mensa Sacra". The Round Table and the Lfoly Grad. „Journal of the Wartburg
and Courtauld Institutes", XIX, 1956. s. 40-67; idem. Krippe, Tisch und Grab. Ein Versuch zur Formsymbolik von Altar
und Patenę, [w:] Mullus. Festschrift Theodor Klauser. „Jahrbuch fur Antike und Christentum". Ergànzungsband I. 1964,
s. 17-27; Elbern, Der eucharistische Kelch (przyp. 1), s. 132 nn.
13 Por. Elbern. Der eucharistische Kelch (przyp. 1). s. 130 i 132.