DOI Artikel:
Skubiszewski, Piotr: Programy obrazowe kielichów i paten romańskirch
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.14266#0061
PROGRAMY OBRAZOWE KIELICHÓW I PATEN ROMAŃSKICH
57
Maria na patenie w Gronau, przedstawiona frontalnie, na tronie,
z Dzieciątkiem również frontalnie umieszczonym na jej łonie, repre-
zentuje typ ikonograficzny zwany Sedes Sapientiae, Thronus Dei lub
Maiestas Mariae, na Wschodzie znany pod nazwą Nikopoia1^. Typ
ten utrzymywał się wprawdzie jeszcze w sztuce XIII wieku i jest
znany z dzieł kręgu artystycznego, do którego należy patena134, ale
w zasadzie był wówczas w regresji. Ustępował przed przedstawie-
niami silniej ujawniającymi uczuciowy związek Matki z Synem i prze-
kształcającymi hieratyczne 'pozy postaci w bardziej swobodne ich
ujęcia135. W ideowej hierarchii przedstawień maryjnych w średnio-
wieczu typ Sedes Sapientiae zajmował jednak zawsze miejsce naczelne.
Typ ten bowiem ukształtował się w początkowym okresie rozwoju
kultu Marii po soborze w Efezie (431) jako pierwszy powszechny
rodzaj jej wizerunku i do XII wieku na Zachodzie zdecydowanie
przeważał nad innymi. We właściwym zaś temu typowi hieratycznym
ujęciu Marii, jak również w hieratycznej formie prezentowania Dzie-
ciątka z łona kryła się najgłębsza treść dogmatyczna nauki o Matce
Jezusa. Maria została tutaj wyobrażona w pozie przysługującej wład-
com i jako Bogurodzica ( Theotokos), jako ta, która zrodziwszy Syna
Bożego przyniosła światu Zbawienie.
Patena w Gronau powstała w okresie, w którym na Zachodzie
istniało kilka różnych typów ikonograficznych Marii z Dzieciątkiem,
a krąg ich wariantów szybko się poszerzał. Ale wśród nich tylko
w typie Sedes Sapientiae Chrystus stanowił centrum kompozycji i ideo-
wy ośrodek grupy, gdy Maria pełniła funkcję tronu Dzieciątka i jakby
chroniła je swym matczynym ciałem. Z wszystkich przedstawień Matki
Boskiej to było najbardziej chrystologiczne i to miało najsilniejszą
wymowę dogmatyczną. Twórca pateny w Gronau wybrał ten typ
ikonograficzny ze względu na wartość jego posłania doktrynalnego.
Dzieło to było czasem powstania wciąż jeszcze bliskie wczesnoscho-
lastycznej dyskusji na temat rzeczywistej obecności wcielonego Chry-
stusa w Eucharystii i tylko typ Sedes Sapientiae, wyrażając dogmat
Wcielenia, był zarazem dostatecznie chrystologiczny w treści, by móc
znaleźć się na naczyniu eucharystycznym. Mały, błogosławiący z łona
Matki Jezus w nimbie krzyżowym jest pod względem treści przed-
. . , ,. , . ^, . , • • • 62. Matka Boska Prezbitera Marcina
stawieniem bliskim Chrystusowi tronującemu w poprzedniej grupie
ikonograficznej136.
Włoski, romański posąg Marii z Dzieciątkiem typu Sedes Sapientiae, dzieło kapłana Marcina
(il. 62). powstałe zapewne w Borgo San Sepolcro w roku 1199 (Berlin. Staatliche Museen), zdobi
133 G. A. Wellen, Theotokos. Eine ikonographische Abhandlung tiber des Gottesmutterbild in friihchristlicher Zeit,
Utrecht-Antwerpen 1961, s. 147-157; E. Catta. Sedes Sapientiae, [w:] Maria. Etudes sur la Sainte Vierge, red. H. du
Manoir, VI, Paris 1961, zwłaszcza s. 718 nn.; T. Dobrzeniecki, Romański posążek Marii z Dzieciątkiem w Muzeum
Narodowym w Warszawie, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie", X, 1966. s. 109-164; R. Lange, Das Marienbild
der friihen Jahrhunderte, Recklinghausen 1969. s. 17 nn.; I. H. Forsyth. The Throne of Wisdom. Wood Sculptures of the
Madonna in Romanesque France, Princeton - N.J. 1972. s. 22-30.
134 Sedes sapientiae. jakkolwiek z Dzieciątkiem nieco odchylonym od osi kompozycji, występuje wśród malowideł
ściennych kościoła N. Marii Panny (zur Hóhe) w Soest z 2 ćw. XIII w.; zob. O. Demus, Romanesque Mural Painting,
London 1970, ił 57 na s. 618.
135 W. Braunfels, Maria, Marienbild, [w:] Lexikon der ehristlichen Ikonographie, III, Rom — Freiburg —Basel — Wien
1971, col. 183.
136 Dopiero w XIV w. wystąpiły na patenach inne przedstawienia i tematy maryjne. Zob. Andersson, Silberne
Abendmahlskelche (przyp. 93), s. 142 п., nry 2, 5. 7. 19, 20, 33, 64, 81, 92. Zob. także Eucharistie Vessels of the
Middle Ages, Busch-Reisinger Muséum, Boston 1975. nr 5.
8 - Rocznik historii sztuki XIII
57
Maria na patenie w Gronau, przedstawiona frontalnie, na tronie,
z Dzieciątkiem również frontalnie umieszczonym na jej łonie, repre-
zentuje typ ikonograficzny zwany Sedes Sapientiae, Thronus Dei lub
Maiestas Mariae, na Wschodzie znany pod nazwą Nikopoia1^. Typ
ten utrzymywał się wprawdzie jeszcze w sztuce XIII wieku i jest
znany z dzieł kręgu artystycznego, do którego należy patena134, ale
w zasadzie był wówczas w regresji. Ustępował przed przedstawie-
niami silniej ujawniającymi uczuciowy związek Matki z Synem i prze-
kształcającymi hieratyczne 'pozy postaci w bardziej swobodne ich
ujęcia135. W ideowej hierarchii przedstawień maryjnych w średnio-
wieczu typ Sedes Sapientiae zajmował jednak zawsze miejsce naczelne.
Typ ten bowiem ukształtował się w początkowym okresie rozwoju
kultu Marii po soborze w Efezie (431) jako pierwszy powszechny
rodzaj jej wizerunku i do XII wieku na Zachodzie zdecydowanie
przeważał nad innymi. We właściwym zaś temu typowi hieratycznym
ujęciu Marii, jak również w hieratycznej formie prezentowania Dzie-
ciątka z łona kryła się najgłębsza treść dogmatyczna nauki o Matce
Jezusa. Maria została tutaj wyobrażona w pozie przysługującej wład-
com i jako Bogurodzica ( Theotokos), jako ta, która zrodziwszy Syna
Bożego przyniosła światu Zbawienie.
Patena w Gronau powstała w okresie, w którym na Zachodzie
istniało kilka różnych typów ikonograficznych Marii z Dzieciątkiem,
a krąg ich wariantów szybko się poszerzał. Ale wśród nich tylko
w typie Sedes Sapientiae Chrystus stanowił centrum kompozycji i ideo-
wy ośrodek grupy, gdy Maria pełniła funkcję tronu Dzieciątka i jakby
chroniła je swym matczynym ciałem. Z wszystkich przedstawień Matki
Boskiej to było najbardziej chrystologiczne i to miało najsilniejszą
wymowę dogmatyczną. Twórca pateny w Gronau wybrał ten typ
ikonograficzny ze względu na wartość jego posłania doktrynalnego.
Dzieło to było czasem powstania wciąż jeszcze bliskie wczesnoscho-
lastycznej dyskusji na temat rzeczywistej obecności wcielonego Chry-
stusa w Eucharystii i tylko typ Sedes Sapientiae, wyrażając dogmat
Wcielenia, był zarazem dostatecznie chrystologiczny w treści, by móc
znaleźć się na naczyniu eucharystycznym. Mały, błogosławiący z łona
Matki Jezus w nimbie krzyżowym jest pod względem treści przed-
. . , ,. , . ^, . , • • • 62. Matka Boska Prezbitera Marcina
stawieniem bliskim Chrystusowi tronującemu w poprzedniej grupie
ikonograficznej136.
Włoski, romański posąg Marii z Dzieciątkiem typu Sedes Sapientiae, dzieło kapłana Marcina
(il. 62). powstałe zapewne w Borgo San Sepolcro w roku 1199 (Berlin. Staatliche Museen), zdobi
133 G. A. Wellen, Theotokos. Eine ikonographische Abhandlung tiber des Gottesmutterbild in friihchristlicher Zeit,
Utrecht-Antwerpen 1961, s. 147-157; E. Catta. Sedes Sapientiae, [w:] Maria. Etudes sur la Sainte Vierge, red. H. du
Manoir, VI, Paris 1961, zwłaszcza s. 718 nn.; T. Dobrzeniecki, Romański posążek Marii z Dzieciątkiem w Muzeum
Narodowym w Warszawie, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie", X, 1966. s. 109-164; R. Lange, Das Marienbild
der friihen Jahrhunderte, Recklinghausen 1969. s. 17 nn.; I. H. Forsyth. The Throne of Wisdom. Wood Sculptures of the
Madonna in Romanesque France, Princeton - N.J. 1972. s. 22-30.
134 Sedes sapientiae. jakkolwiek z Dzieciątkiem nieco odchylonym od osi kompozycji, występuje wśród malowideł
ściennych kościoła N. Marii Panny (zur Hóhe) w Soest z 2 ćw. XIII w.; zob. O. Demus, Romanesque Mural Painting,
London 1970, ił 57 na s. 618.
135 W. Braunfels, Maria, Marienbild, [w:] Lexikon der ehristlichen Ikonographie, III, Rom — Freiburg —Basel — Wien
1971, col. 183.
136 Dopiero w XIV w. wystąpiły na patenach inne przedstawienia i tematy maryjne. Zob. Andersson, Silberne
Abendmahlskelche (przyp. 93), s. 142 п., nry 2, 5. 7. 19, 20, 33, 64, 81, 92. Zob. także Eucharistie Vessels of the
Middle Ages, Busch-Reisinger Muséum, Boston 1975. nr 5.
8 - Rocznik historii sztuki XIII