DOI article:
Ryszkiewicz, Andrzej: Z dziejów Instytutu Sztuki PAN (Państwowego Instytutu Sztuki)
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.14266#0212
208
ANDRZEJ RYSZKIFWICZ
graficzną. Poza tymi komórkami merytorycznymi uruchomiono jeszcze dwa wydziały — Wydawnictw
i Planowania, podczas gdy sprawami organizacyjnymi i administracyjnymi zajmowało się Biuro
Instytutu.
Na stanowisko dyrektora Instytutu powołano prof. dr Juliusza Starzyńskiego (do końca 1949 r.
kierował on pracami jako delegat Ministra), wicedyrektorem mianowano Aleksandra Jackowskiego.
31 III 1950 r. Instytut zatrudniał 46 pracowników naukowych i 26 administracyjnych. Sekcją
Teorii i Historii Sztuki kierował sam prof. Starzyński. W pierwszym okresie pracownikami Sekcji
byli: Ryszard Matuszewski jako jedyny samodzielny pracownik naukowy, któremu powierzono w tej
sekcji — zagadnienia literatury, oraz młodsi pracownicy naukowi — Lech Budrecki, Nina Gubryno-
wicz, Andrzej Jakimowicz, Władysława Jaworska i Mieczysław Porębski, asystenci — Janina Pola-
kówna[-Jaworska], Jerzy Tasarski, Aleksander Wojciechowski i Andrzej Zajączkowski. Sprawozdanie
wymienia ponadto dwu stałych współpracowników Sekcji: Tadeusza Krońskiego i Stefana Morawskiego.
Poza Sekcją znalazła się redakcja Słownika Sztuk Plastycznych (Stanisław Lorentz, Stefan Kozakie-
wicz, Bożena Maszkowska, Łucja Sobecka). Pracami Sekcji Sztuk Plastycznych kierował malarz
Stefan Płużański; do Sekcji należeli Ewa Grzybowska, Maria Hołówko, Helena Krajewska, Krystyna
[Czarnocka-jTomaszewska, Bohdan Urbanowicz i Włodzimierz Zakrzewski. Do Sekcji Muzyki, jeszcze
wówczas bez kierownika, wchodzili m. in. Stefan Jarociński i Jerzy Sokorski. Jako stałych współpra-
cowników wymieniono Józefa Chomińskiego, Zofię Lissę oraz Jerzego Broszkiewicza.
Obowiązki kierownika Sekcji Teatru pełniła Wanda Padwa, w skład Sekcji wchodzili m. in.
Jacek Lipiński, Włodzimierz Lwów, Stanisława Mrozińska, Tadeusz Sivert, Stefan Straus, Maria
Straszewska i Jerzy Zegalski. Sekcja Filmu składała się tylko z Jerzego Toeplitza (kierownik)
i Jerzego Beredy; stałym współpracownikiem był socjolog Zygmunt Pióro. Do Sekcji Sztuki Ludowej,
którą kierował Tadeusz Zygler, wchodzili m. in. : prof. Julian Krzyżanowski, Jarosław Lisakowski,
Roman Reinfuss, Jan Sadownik, Jadwiga i Marian Sobiescy. Biblioteką („Centralną Biblioteką
Sztuki") kierował Andrzej Ryszkiewicz, Pracownią Fotograficzną — Stefan Deptuszewski. Wedle
statutu, poza wymienionymi, miały jeszcze zostać zorganizowane wydziały (później określone jako
sekcje) — Literatury, Tańca oraz Dokumentacji i Muzealnictwa; ponadto Centralne Archiwum Doku-
mentacji Artystycznej. Ale te projekty nie zostały zrealizowane.
Zgodnie z pierwszym statutem Instytut był „placówką naukowo-badawczą pozostającą pod nadzorem
Ministerstwa Kultury i Sztuki", stanowił „ośrodek prac badawczych nad zagadnieniami twórczości
artystycznej ... w zakresie teorii i historii, jej związków z życiem oraz potrzebami Państwa i spo-
łeczeństwa zdążającego do socjalizmu'1. Instytut miał inspirować, prowadzić i popierać prace badawcze
i wydawnicze, mógł „pobierać opłaty za swoje świadczenia". Wszyscy pracownicy naukowi zobowią-
zani zostali do „twórczej pracy naukowej". „Organem opiniodawczym i doradczym Instytutu jest
Rada Naukowo-Artystyczna", kierowana przez dyrektora PIS.
Instytut powołany został do życia w okresie ostrej ideologicznej ofensywy (słownictwo wojskowe
weszło wówczas na dobre do oficjalnego języka), mającej m. in. zmienić same podstawy twórczości
artystycznej, metody wszelkiego działania, także powstawania dzieł sztuki. Odrzucono wypracowane
przez lata kryteria oceny, wprowadzając nowe; potępiono oczywiste, jak zdawało się, osiągnięcia
i niewzruszone autorytety, wysuwając inne. Instytutowi przypadła w tych działaniach niemała rola
do spełnienia. Toteż pierwszy okres jego istnienia stał się nieomal permanentnym seminarium,
na którym pracowników (na ogół bardzo młodych, jeszcze studiujących lub niedawnych absolwentów
uniwersytetu) szkolono, rozdzielano tematy i omawiano prace. System działań „kolektywnych" (a także
„interdyscyplinarnych") był hasłem dnia.
Na zewnątrz przejawiało się to w znaczącym udziale w różnorakich imprezach, częściowo przez
Instytut organizowanych. Zapoczątkowało je „Seminarium estetyki marksistowskiej dla aktywu mło-
dzieżowego wyższych szkół artystycznych" w styczniu 1950 r. w Jadwisinie. Natychmiast potem,
w marcu, rozpoczęła pracę (trwającą ponad rok) Podsekcja Badań Sztuki I Kongresu Nauki Polskiej.
Prof. Starzyński, który tymi działaniami kierował, napisał: „Podsekcja prowadziła swe prace w pięciu
komisjach: sztuk plastycznych, muzyki, teatru, filmu i sztuki ludowej, utrzymując stałą jak najściślejszą
łączność pomiędzy tymi komisjami i dbając o koordynację i jednolitość programową Podsekcji jako
całości. Wspólnym osiągnięciem — niezależnie od szeregu konferencji i seminariów naukowo-teoretycz-
nych, odbytych w zakresie poszczególnych specjalności — była I Ogólnopolska Konferencja w Spra-
ANDRZEJ RYSZKIFWICZ
graficzną. Poza tymi komórkami merytorycznymi uruchomiono jeszcze dwa wydziały — Wydawnictw
i Planowania, podczas gdy sprawami organizacyjnymi i administracyjnymi zajmowało się Biuro
Instytutu.
Na stanowisko dyrektora Instytutu powołano prof. dr Juliusza Starzyńskiego (do końca 1949 r.
kierował on pracami jako delegat Ministra), wicedyrektorem mianowano Aleksandra Jackowskiego.
31 III 1950 r. Instytut zatrudniał 46 pracowników naukowych i 26 administracyjnych. Sekcją
Teorii i Historii Sztuki kierował sam prof. Starzyński. W pierwszym okresie pracownikami Sekcji
byli: Ryszard Matuszewski jako jedyny samodzielny pracownik naukowy, któremu powierzono w tej
sekcji — zagadnienia literatury, oraz młodsi pracownicy naukowi — Lech Budrecki, Nina Gubryno-
wicz, Andrzej Jakimowicz, Władysława Jaworska i Mieczysław Porębski, asystenci — Janina Pola-
kówna[-Jaworska], Jerzy Tasarski, Aleksander Wojciechowski i Andrzej Zajączkowski. Sprawozdanie
wymienia ponadto dwu stałych współpracowników Sekcji: Tadeusza Krońskiego i Stefana Morawskiego.
Poza Sekcją znalazła się redakcja Słownika Sztuk Plastycznych (Stanisław Lorentz, Stefan Kozakie-
wicz, Bożena Maszkowska, Łucja Sobecka). Pracami Sekcji Sztuk Plastycznych kierował malarz
Stefan Płużański; do Sekcji należeli Ewa Grzybowska, Maria Hołówko, Helena Krajewska, Krystyna
[Czarnocka-jTomaszewska, Bohdan Urbanowicz i Włodzimierz Zakrzewski. Do Sekcji Muzyki, jeszcze
wówczas bez kierownika, wchodzili m. in. Stefan Jarociński i Jerzy Sokorski. Jako stałych współpra-
cowników wymieniono Józefa Chomińskiego, Zofię Lissę oraz Jerzego Broszkiewicza.
Obowiązki kierownika Sekcji Teatru pełniła Wanda Padwa, w skład Sekcji wchodzili m. in.
Jacek Lipiński, Włodzimierz Lwów, Stanisława Mrozińska, Tadeusz Sivert, Stefan Straus, Maria
Straszewska i Jerzy Zegalski. Sekcja Filmu składała się tylko z Jerzego Toeplitza (kierownik)
i Jerzego Beredy; stałym współpracownikiem był socjolog Zygmunt Pióro. Do Sekcji Sztuki Ludowej,
którą kierował Tadeusz Zygler, wchodzili m. in. : prof. Julian Krzyżanowski, Jarosław Lisakowski,
Roman Reinfuss, Jan Sadownik, Jadwiga i Marian Sobiescy. Biblioteką („Centralną Biblioteką
Sztuki") kierował Andrzej Ryszkiewicz, Pracownią Fotograficzną — Stefan Deptuszewski. Wedle
statutu, poza wymienionymi, miały jeszcze zostać zorganizowane wydziały (później określone jako
sekcje) — Literatury, Tańca oraz Dokumentacji i Muzealnictwa; ponadto Centralne Archiwum Doku-
mentacji Artystycznej. Ale te projekty nie zostały zrealizowane.
Zgodnie z pierwszym statutem Instytut był „placówką naukowo-badawczą pozostającą pod nadzorem
Ministerstwa Kultury i Sztuki", stanowił „ośrodek prac badawczych nad zagadnieniami twórczości
artystycznej ... w zakresie teorii i historii, jej związków z życiem oraz potrzebami Państwa i spo-
łeczeństwa zdążającego do socjalizmu'1. Instytut miał inspirować, prowadzić i popierać prace badawcze
i wydawnicze, mógł „pobierać opłaty za swoje świadczenia". Wszyscy pracownicy naukowi zobowią-
zani zostali do „twórczej pracy naukowej". „Organem opiniodawczym i doradczym Instytutu jest
Rada Naukowo-Artystyczna", kierowana przez dyrektora PIS.
Instytut powołany został do życia w okresie ostrej ideologicznej ofensywy (słownictwo wojskowe
weszło wówczas na dobre do oficjalnego języka), mającej m. in. zmienić same podstawy twórczości
artystycznej, metody wszelkiego działania, także powstawania dzieł sztuki. Odrzucono wypracowane
przez lata kryteria oceny, wprowadzając nowe; potępiono oczywiste, jak zdawało się, osiągnięcia
i niewzruszone autorytety, wysuwając inne. Instytutowi przypadła w tych działaniach niemała rola
do spełnienia. Toteż pierwszy okres jego istnienia stał się nieomal permanentnym seminarium,
na którym pracowników (na ogół bardzo młodych, jeszcze studiujących lub niedawnych absolwentów
uniwersytetu) szkolono, rozdzielano tematy i omawiano prace. System działań „kolektywnych" (a także
„interdyscyplinarnych") był hasłem dnia.
Na zewnątrz przejawiało się to w znaczącym udziale w różnorakich imprezach, częściowo przez
Instytut organizowanych. Zapoczątkowało je „Seminarium estetyki marksistowskiej dla aktywu mło-
dzieżowego wyższych szkół artystycznych" w styczniu 1950 r. w Jadwisinie. Natychmiast potem,
w marcu, rozpoczęła pracę (trwającą ponad rok) Podsekcja Badań Sztuki I Kongresu Nauki Polskiej.
Prof. Starzyński, który tymi działaniami kierował, napisał: „Podsekcja prowadziła swe prace w pięciu
komisjach: sztuk plastycznych, muzyki, teatru, filmu i sztuki ludowej, utrzymując stałą jak najściślejszą
łączność pomiędzy tymi komisjami i dbając o koordynację i jednolitość programową Podsekcji jako
całości. Wspólnym osiągnięciem — niezależnie od szeregu konferencji i seminariów naukowo-teoretycz-
nych, odbytych w zakresie poszczególnych specjalności — była I Ogólnopolska Konferencja w Spra-