DOI Artikel:
Kuczyńska, Jadwiga: Średniowieczne chrzcielnice kamienne w Polsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14265#0057
ŚREDNIOWIECZNE CHRZCIELNICE KAMIENNE W POLSCE
53
Chrzcielnice cylindryczno-kielichowe
Chrzcielnice te mają kształt cylindra przewężonego lub opasanego listwą. Wszystkie zbliżają się
do formy kielichowej. Strukturę kształtującego się kielicha podkreśla niekiedy dekoracja, ale częściej
oddaje ją sama budowa dzieła. Omawiane chrzcielnice nie występują w takiej ilości jak chrzcielnice
kielichowe, jednak w Małopolsce, zwłaszcza na Ziemi Kieleckiej, spotyka się je dość często.
Kieleckie chrzcielnice cylindryczno-kielichowe najlepiej reprezentują dzieła w Inowlodzu. Bielinach
Opoczyńskich, Opocznie, Wielgomłynach (il. 46). Dobrowodzie, Wrzosie i Lewiczynie. W czterech
pierwszych przeważa struktura cylindryczna, a podobieństwo do kształtu kielichowego uzyskano przez
wydzielenie elementów budowy kielicha.
Chrzcielnicy przeznaczonej do dużego ośrodka — Opoczna — nadano bogatą dekorację, w górnej
części ułożoną pasmowo, w postaci minuskułowej inskrypcji219, fryzu maswerkowego i dużych tarcz
herbowych. Nodus ozdobiono motywem liściastym, a dolną część chrzcielnicy szerokimi, pionowymi
półwałkami.
Herby na tej chrzcielnicy kojarzą się z większością znamienitych i zasłużonych rodów rozsiedlo-
nych blisko Opoczna. I tak. Odrowąż łączy się z rodem Straszów—Białaczowskich 22°, być może
z osobą Piotra, który odnowił przywileje miasta Białaczowa221. Łabędź odnosi się niewątpliwie do
rodu Duninów, może do Mszczuja ze Skrzynna, dworzanina królowej Zofii 222 lub Piotra ze Skrzynna,
podkanclerzego koronnego223. Nałęcz może się łączyć z Dobrogostem Czarnym z Odrzywołu, starostą
radomskim224. Jastrzębiec wiąże się być może z rodziną Dębowskich spod Opoczna22?. Poraj może
się odnosić do właścicieli Dłużniewic, przypuszczalnie do Mikołaja z Borszowic, w którego po-
siadaniu znajdowały się Dłużniewice w połowie XV w.226 Umieszczenie na chrzcielnicy Orla Polskiego
mogło stanowić wyraz lojalności wobec króla Kazimierza Jagiellończyka i zarazem wdzięczności za
potwierdzenie dawnych praw oraz za danie mieszczanom opoczyńskim terenów położonych nad
rzeką Drzewiczką227.
Chrzcielnice w Opocznie. Bielinach Opoczyńskich i zapewne w Inowłodzu pochodzą przypuszczalnie
z jednego warsztatu. Przemawia za tym powtarzający się na nich motyw szerokich, pionowych
półwałków. Warsztat, w którym powstały, czynny prawdopodobnie w drugiej pol. XV w., był
z pewnością zlokalizowany w pobliżu złóż piaskowca, którego pokłady ciągną się od Diablej Góry do
Drzewicy 22s.
Chrzcielnica w Wielgomłynach, choć ośmioboczna, wiąże się stylistycznie z chrzcielnicami cylin-
dryczno-kielichowymi. Wyróżnia się ona wysokim poziomem opracowania rzeźbiarskiego. Na dużym,
trójpierścieniowym, głęboko rzeźbionym nodusie umieszczono cztery tarcze o niespotykanych na
obiektach chrzcielnych, bardzo dużych rozmiarach. Zdobią je herby: Dębno, Leliwa i dwukrotnie
powtórzony Pobóg. Herb Pobóg wyrzeźbiono ponadto w górnej i w dolnej części chrzcielnicy.
U góry znajduje się on obok herbu Prus, na dole jest z nim złączony. Dekorację chrzcielnicy
dopełniają: skrzyżowane klucze, atrybut Św. Piotra, a jednocześnie symbol władzy Kościoła (Mt 16, 19),
a pod nimi pastorał oraz inskrypcje. Chrzcielnica może pochodzić z fundacji Koniecpolskich, czego
dowodem byłby powtarzający się na niej parokrotnie herb Pobóg22y lub z fundacji Jakuba z Sienna,
pieczętującego się herbem Dębno arcybiskupa gnieźnieńskiego (1473— 1480)2-,(l, stryja fundatora
2|y Fotografia opublikowana przez J. Starzyńskiego [w:] Sztuka w sprzęcie liturgicznym, „Arkady". IV: 1938, nr 10,
il. na s. 527. ukazuje chrzcielnicę z pasem inskrypcji przy górnej krawędzi.
:2° Krzepela. op. cit., s. 4.
221 J. Wiśniewski. Dekanat opoczyński. Radom 1913, s. 9.
222 Niesiecki, op. cit.. t. 3. Lipsk 1839. s. 438.
22-i Ibidem.
224 Ibidem, t. 7. Lipsk 1841. s. 46.
22-< Ibidem, t. 3, Lipsk 1839, s. 330.
226 Kozierowski. op. cit.. s. 166.
227 Wiśniewski, op. cit., s. 115.
22fi J. P. Dekowski. Opoczno i okolice. Warszawa 1977. s. 6.
224 Dworzaczek. op. cit.. tabl. 138.
2W Gumowski. Żnin w wiekach średnich____ s. 117—118.
53
Chrzcielnice cylindryczno-kielichowe
Chrzcielnice te mają kształt cylindra przewężonego lub opasanego listwą. Wszystkie zbliżają się
do formy kielichowej. Strukturę kształtującego się kielicha podkreśla niekiedy dekoracja, ale częściej
oddaje ją sama budowa dzieła. Omawiane chrzcielnice nie występują w takiej ilości jak chrzcielnice
kielichowe, jednak w Małopolsce, zwłaszcza na Ziemi Kieleckiej, spotyka się je dość często.
Kieleckie chrzcielnice cylindryczno-kielichowe najlepiej reprezentują dzieła w Inowlodzu. Bielinach
Opoczyńskich, Opocznie, Wielgomłynach (il. 46). Dobrowodzie, Wrzosie i Lewiczynie. W czterech
pierwszych przeważa struktura cylindryczna, a podobieństwo do kształtu kielichowego uzyskano przez
wydzielenie elementów budowy kielicha.
Chrzcielnicy przeznaczonej do dużego ośrodka — Opoczna — nadano bogatą dekorację, w górnej
części ułożoną pasmowo, w postaci minuskułowej inskrypcji219, fryzu maswerkowego i dużych tarcz
herbowych. Nodus ozdobiono motywem liściastym, a dolną część chrzcielnicy szerokimi, pionowymi
półwałkami.
Herby na tej chrzcielnicy kojarzą się z większością znamienitych i zasłużonych rodów rozsiedlo-
nych blisko Opoczna. I tak. Odrowąż łączy się z rodem Straszów—Białaczowskich 22°, być może
z osobą Piotra, który odnowił przywileje miasta Białaczowa221. Łabędź odnosi się niewątpliwie do
rodu Duninów, może do Mszczuja ze Skrzynna, dworzanina królowej Zofii 222 lub Piotra ze Skrzynna,
podkanclerzego koronnego223. Nałęcz może się łączyć z Dobrogostem Czarnym z Odrzywołu, starostą
radomskim224. Jastrzębiec wiąże się być może z rodziną Dębowskich spod Opoczna22?. Poraj może
się odnosić do właścicieli Dłużniewic, przypuszczalnie do Mikołaja z Borszowic, w którego po-
siadaniu znajdowały się Dłużniewice w połowie XV w.226 Umieszczenie na chrzcielnicy Orla Polskiego
mogło stanowić wyraz lojalności wobec króla Kazimierza Jagiellończyka i zarazem wdzięczności za
potwierdzenie dawnych praw oraz za danie mieszczanom opoczyńskim terenów położonych nad
rzeką Drzewiczką227.
Chrzcielnice w Opocznie. Bielinach Opoczyńskich i zapewne w Inowłodzu pochodzą przypuszczalnie
z jednego warsztatu. Przemawia za tym powtarzający się na nich motyw szerokich, pionowych
półwałków. Warsztat, w którym powstały, czynny prawdopodobnie w drugiej pol. XV w., był
z pewnością zlokalizowany w pobliżu złóż piaskowca, którego pokłady ciągną się od Diablej Góry do
Drzewicy 22s.
Chrzcielnica w Wielgomłynach, choć ośmioboczna, wiąże się stylistycznie z chrzcielnicami cylin-
dryczno-kielichowymi. Wyróżnia się ona wysokim poziomem opracowania rzeźbiarskiego. Na dużym,
trójpierścieniowym, głęboko rzeźbionym nodusie umieszczono cztery tarcze o niespotykanych na
obiektach chrzcielnych, bardzo dużych rozmiarach. Zdobią je herby: Dębno, Leliwa i dwukrotnie
powtórzony Pobóg. Herb Pobóg wyrzeźbiono ponadto w górnej i w dolnej części chrzcielnicy.
U góry znajduje się on obok herbu Prus, na dole jest z nim złączony. Dekorację chrzcielnicy
dopełniają: skrzyżowane klucze, atrybut Św. Piotra, a jednocześnie symbol władzy Kościoła (Mt 16, 19),
a pod nimi pastorał oraz inskrypcje. Chrzcielnica może pochodzić z fundacji Koniecpolskich, czego
dowodem byłby powtarzający się na niej parokrotnie herb Pobóg22y lub z fundacji Jakuba z Sienna,
pieczętującego się herbem Dębno arcybiskupa gnieźnieńskiego (1473— 1480)2-,(l, stryja fundatora
2|y Fotografia opublikowana przez J. Starzyńskiego [w:] Sztuka w sprzęcie liturgicznym, „Arkady". IV: 1938, nr 10,
il. na s. 527. ukazuje chrzcielnicę z pasem inskrypcji przy górnej krawędzi.
:2° Krzepela. op. cit., s. 4.
221 J. Wiśniewski. Dekanat opoczyński. Radom 1913, s. 9.
222 Niesiecki, op. cit.. t. 3. Lipsk 1839. s. 438.
22-i Ibidem.
224 Ibidem, t. 7. Lipsk 1841. s. 46.
22-< Ibidem, t. 3, Lipsk 1839, s. 330.
226 Kozierowski. op. cit.. s. 166.
227 Wiśniewski, op. cit., s. 115.
22fi J. P. Dekowski. Opoczno i okolice. Warszawa 1977. s. 6.
224 Dworzaczek. op. cit.. tabl. 138.
2W Gumowski. Żnin w wiekach średnich____ s. 117—118.