DOI Artikel:
Bednarska, Jadwiga: Z dziejów polskiej ilustracji panegirycznej l połowy XVII wieku – problematyka formalna
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14539#0074
70
JADWIGA BEDNARSKA
Pragnąc uwypuklić najbardziej istotne i charakterystyczne cechy polskiej ilustracji panegirycznej
tego okresu, należy zwrócić uwagę na jej bogate formy słowno-obrazowe n. Główny akcent został
w nich położony na elementach heraldycznych, zaś inskrypcja na rycinie posiada najczęściej wydźwięk
personalny. W związku z tym ryciny te zbliżone są do typu imprez, które były jedną z naj-
częściej spotykanych form emblematycznych w sztuce12. Podstawy do powstania emblematyki13
ugruntowała nowożytna teoria sztuki dzięki popularności Horacjańskiej zasady ut pictura poesis,
zmierzającej do zespolenia sztuki malarskiej z pisarską14. Wysoka ocena wszelkiego rodzaju sym-
bolicznych obrazów, wymagających kontemplacji, utrzymująca się wśród przedstawicieli filozofii
neoplatońskiej, wynikająca — jak wierzono — z faktu, że wiedza poprzez symbole miała osiągnąć
wyższą formę, sprawiała, że emblematy, a także różne przedstawienia alegoryczne, symbole i tzw.
hieroglify okresu renesansu zdobyły wielką popularność i uznanie. Te ostatnie nie miały nic
wspólnego ze staroegipskimi hieroglifami. Hieroglifika Horapolla, na bazie której stworzono tzw.
hieroglify okresu renesansu, powstała prawdopodobnie dopiero w 2 poł. V w.15 Każdy z ujętych
tam enigmatycznych znaków odpowiadał jakimś określonym pojęciom-ideom. Wierzono, że zespół
znaków, wyprowadzony z egipskiego pisma obrazkowego, pitagorejskiej symboliki, antycznej mitologii,
motywów starotestamentowych oraz średniowiecznej alegorii, był źródłem tajemnej wiedzy o naturze
i mądrości świata16. Emblematyce wyznaczono wyjątkową rolę w dydaktycznych programach uczo-
nych jezuickich. Zdaniem Antonio Possevina, twórcy traktatu Bibliotheca selecta de ratione studiorum
z 1593, emblematyka łącząca poezję z malarstwem może zastąpić dotychczasowe nieprzyzwoite
świeckie malarstwo. Zadaniem emblematyki ma być ilustrowanie różnych cnót jako przejawów
mądrości Bożej17.
Na 45 autorów panegiryków, będących obiektem naszych badań, aż 27 jest związanych z tym
zakonem, przy czym często są to prace kolektywne, np. anonimowych grup studenckich.
Panegiryczna ilustracja książkowa w sposób żywy i sugestywny czerpała różne wątki tematyczne
z literatury starożytnej. Silny rozwój literatury panegirycznej i prymat przedstawień nawiązujących
do tematów antycznych ma swój niewątpliwy związek z ideologią sarmatyzmu. Już z końcem
XVI w. przekonanie o sarmackiej genealogii Polaków i o uznaniu Rzeczypospolitej jako Sarmacji
traktowano jako oczywistość nie podlegającą żadnej wątpliwości, a sarmackość stała się synonimem
tego, co szlacheckie18. Ze szczególnym zamiłowaniem sięgano do zasobu przykładów z historii,
mitologii lub obrzędów starożytnych Rzymian. Twórcy programów ikonograficznych ilustracji pa-
negirycznych wyszukiwali w bogatej skarbnicy tematów świata antycznego jedynie te treści, które
11 Nie było to zjawiskiem odosobnionym, gdyż według badań M. Praza w związku z wielkim rozwojem emblematyki
w poczet dzieł emblematycznych zalicza się wiele panegiryków ilustrowanych emblematami (M. Praz, Studies in Seventeenth-
-Century Imagery\ „Studies in the Warburg Institute", II, 1947, s. 25-26, 71. 157 i 187). Na powyższe zjawisko zwróciła
też uwagę Buchwald-Pelcowa. Emblematy..., m. in. il. 1-2. 7, 10, 17, 25, 27, 30-31, 37, 40-41, 45, 51.
12 Emblemat składa się z ikonu, lemmatu i epigramatu objaśniającego jego sens. Impreza jest złożona tylko z ikonu
zaopatrzonego w motto (W. S. Heckscher i K. A. Wirth. Emb/em-Emblembuch, [w:] Reallexikon zur deutschen Kunstgeschi-
chte, t. 5, z. 49-50, Stuttgart 1959, szp. 100, 109, "147; E. F. von Monroy, Emblème und Emblembucher in den
Niederlanden 1560-1630, [w:] Bibliotheca Emblematica, t. 2, Utrecht 1964, s. 21).
13 Oryginalne stanowisko w sprawie dzieła A. Alciatusa wysunął H. Miedema, The Term Emblema in Alciati, „Journal
of the Warburg and Courtauld Institutes", XXXI, 1968, s. 239 i 243-247. Krytykę tego stanowiska przeprowadził Pelc,
Obraz..., s. 22-25, przypis 49.
14 R. W. Lee, „Ut pictura poesis". The Humanistic Theory of Painting, „The Art Bulletin", XXII, 1940, s. 197-269;
J. Białostocki, Idee i obrazy. Teoria i twórczość, o tradycji i inwencji w teorii sztuki i ikonografii, Prace Komisji
Sztuki Poznańskiego TPN, t. 6, 1961, z. 3, s. 30 [272].
15 L. Volkmann, Bilderschriften der Renaissance, Leipzig 1923, s. 8, ocenia krytycznie datę powstania dzieła Horapolla
na IV w.
16 A. Henkel, A. Schône, Emblemata. Handbuch zur Sinnbildkunst des XVI und XVII Jahrhunderts, Stuttgart 1967,
wstęp, s. X-XXIV; Pelc, Obraz..., s. 9; Heckscher-Wirth, Emblem, szp. 97-98 i 138; E. Gombrich, Icônes Symbąlicae,
„Journal of the Wartburg and Courtauld Institutes", XI, 1948, s. 172; tenże, Symbolic Images. Studies in the Art of the
Renaissance, Edynburg 1972, s. 150.
17 Gombrich, Icônes..., s. 170-176; A. Possevin, Bibliotheca selecta de ratione studiorum, t. 2, Kolonia 1607,
ks. XVI, cap. XXIX, s. 479-482; T. Bieńkowski, Antyk w literaturze i kulturze staropolskiej 1450-1750, Wrocław
1976, s. 127, Studia Staropolskie, t. 45.
18 Pelc, Kontrreformacja..., s. 111-112 i 128; T. Ulewicz, Sarmacja. Studium z problematyki słowiańskiej XV i XVI w.,
Kraków 1950, s. 84, 103 i 174-175; S. С y nar s к i, Sarmatyzm - ideologia i styl życia, [w:] Polska XVII wieku,
państwo — społeczeństwo — kultura, Warszawa 1969, s. 220-225; Bieńkowski, op. cit., s. 158.
JADWIGA BEDNARSKA
Pragnąc uwypuklić najbardziej istotne i charakterystyczne cechy polskiej ilustracji panegirycznej
tego okresu, należy zwrócić uwagę na jej bogate formy słowno-obrazowe n. Główny akcent został
w nich położony na elementach heraldycznych, zaś inskrypcja na rycinie posiada najczęściej wydźwięk
personalny. W związku z tym ryciny te zbliżone są do typu imprez, które były jedną z naj-
częściej spotykanych form emblematycznych w sztuce12. Podstawy do powstania emblematyki13
ugruntowała nowożytna teoria sztuki dzięki popularności Horacjańskiej zasady ut pictura poesis,
zmierzającej do zespolenia sztuki malarskiej z pisarską14. Wysoka ocena wszelkiego rodzaju sym-
bolicznych obrazów, wymagających kontemplacji, utrzymująca się wśród przedstawicieli filozofii
neoplatońskiej, wynikająca — jak wierzono — z faktu, że wiedza poprzez symbole miała osiągnąć
wyższą formę, sprawiała, że emblematy, a także różne przedstawienia alegoryczne, symbole i tzw.
hieroglify okresu renesansu zdobyły wielką popularność i uznanie. Te ostatnie nie miały nic
wspólnego ze staroegipskimi hieroglifami. Hieroglifika Horapolla, na bazie której stworzono tzw.
hieroglify okresu renesansu, powstała prawdopodobnie dopiero w 2 poł. V w.15 Każdy z ujętych
tam enigmatycznych znaków odpowiadał jakimś określonym pojęciom-ideom. Wierzono, że zespół
znaków, wyprowadzony z egipskiego pisma obrazkowego, pitagorejskiej symboliki, antycznej mitologii,
motywów starotestamentowych oraz średniowiecznej alegorii, był źródłem tajemnej wiedzy o naturze
i mądrości świata16. Emblematyce wyznaczono wyjątkową rolę w dydaktycznych programach uczo-
nych jezuickich. Zdaniem Antonio Possevina, twórcy traktatu Bibliotheca selecta de ratione studiorum
z 1593, emblematyka łącząca poezję z malarstwem może zastąpić dotychczasowe nieprzyzwoite
świeckie malarstwo. Zadaniem emblematyki ma być ilustrowanie różnych cnót jako przejawów
mądrości Bożej17.
Na 45 autorów panegiryków, będących obiektem naszych badań, aż 27 jest związanych z tym
zakonem, przy czym często są to prace kolektywne, np. anonimowych grup studenckich.
Panegiryczna ilustracja książkowa w sposób żywy i sugestywny czerpała różne wątki tematyczne
z literatury starożytnej. Silny rozwój literatury panegirycznej i prymat przedstawień nawiązujących
do tematów antycznych ma swój niewątpliwy związek z ideologią sarmatyzmu. Już z końcem
XVI w. przekonanie o sarmackiej genealogii Polaków i o uznaniu Rzeczypospolitej jako Sarmacji
traktowano jako oczywistość nie podlegającą żadnej wątpliwości, a sarmackość stała się synonimem
tego, co szlacheckie18. Ze szczególnym zamiłowaniem sięgano do zasobu przykładów z historii,
mitologii lub obrzędów starożytnych Rzymian. Twórcy programów ikonograficznych ilustracji pa-
negirycznych wyszukiwali w bogatej skarbnicy tematów świata antycznego jedynie te treści, które
11 Nie było to zjawiskiem odosobnionym, gdyż według badań M. Praza w związku z wielkim rozwojem emblematyki
w poczet dzieł emblematycznych zalicza się wiele panegiryków ilustrowanych emblematami (M. Praz, Studies in Seventeenth-
-Century Imagery\ „Studies in the Warburg Institute", II, 1947, s. 25-26, 71. 157 i 187). Na powyższe zjawisko zwróciła
też uwagę Buchwald-Pelcowa. Emblematy..., m. in. il. 1-2. 7, 10, 17, 25, 27, 30-31, 37, 40-41, 45, 51.
12 Emblemat składa się z ikonu, lemmatu i epigramatu objaśniającego jego sens. Impreza jest złożona tylko z ikonu
zaopatrzonego w motto (W. S. Heckscher i K. A. Wirth. Emb/em-Emblembuch, [w:] Reallexikon zur deutschen Kunstgeschi-
chte, t. 5, z. 49-50, Stuttgart 1959, szp. 100, 109, "147; E. F. von Monroy, Emblème und Emblembucher in den
Niederlanden 1560-1630, [w:] Bibliotheca Emblematica, t. 2, Utrecht 1964, s. 21).
13 Oryginalne stanowisko w sprawie dzieła A. Alciatusa wysunął H. Miedema, The Term Emblema in Alciati, „Journal
of the Warburg and Courtauld Institutes", XXXI, 1968, s. 239 i 243-247. Krytykę tego stanowiska przeprowadził Pelc,
Obraz..., s. 22-25, przypis 49.
14 R. W. Lee, „Ut pictura poesis". The Humanistic Theory of Painting, „The Art Bulletin", XXII, 1940, s. 197-269;
J. Białostocki, Idee i obrazy. Teoria i twórczość, o tradycji i inwencji w teorii sztuki i ikonografii, Prace Komisji
Sztuki Poznańskiego TPN, t. 6, 1961, z. 3, s. 30 [272].
15 L. Volkmann, Bilderschriften der Renaissance, Leipzig 1923, s. 8, ocenia krytycznie datę powstania dzieła Horapolla
na IV w.
16 A. Henkel, A. Schône, Emblemata. Handbuch zur Sinnbildkunst des XVI und XVII Jahrhunderts, Stuttgart 1967,
wstęp, s. X-XXIV; Pelc, Obraz..., s. 9; Heckscher-Wirth, Emblem, szp. 97-98 i 138; E. Gombrich, Icônes Symbąlicae,
„Journal of the Wartburg and Courtauld Institutes", XI, 1948, s. 172; tenże, Symbolic Images. Studies in the Art of the
Renaissance, Edynburg 1972, s. 150.
17 Gombrich, Icônes..., s. 170-176; A. Possevin, Bibliotheca selecta de ratione studiorum, t. 2, Kolonia 1607,
ks. XVI, cap. XXIX, s. 479-482; T. Bieńkowski, Antyk w literaturze i kulturze staropolskiej 1450-1750, Wrocław
1976, s. 127, Studia Staropolskie, t. 45.
18 Pelc, Kontrreformacja..., s. 111-112 i 128; T. Ulewicz, Sarmacja. Studium z problematyki słowiańskiej XV i XVI w.,
Kraków 1950, s. 84, 103 i 174-175; S. С y nar s к i, Sarmatyzm - ideologia i styl życia, [w:] Polska XVII wieku,
państwo — społeczeństwo — kultura, Warszawa 1969, s. 220-225; Bieńkowski, op. cit., s. 158.