DOI Artikel:
Bednarska, Jadwiga: Z dziejów polskiej ilustracji panegirycznej l połowy XVII wieku – problematyka formalna
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14539#0073
Rocznik Historii Sztuki, t. XVI, 1986
PL ISSN 0080-3472
JADWIGA BEDNARSKA
Z DZIEJÓW POLSKIEJ ILUSTRACJI PANEGIRYCZNEJ
1 POŁOWY XVII WIEKU - PROBLEMATYKA FORMALNA]
Panegiryk jest wypowiedzią pochwalną pod adresem jakiejś osobistości2. Wypowiedź ta, posia-
dająca zwykle charakter pochlebczy, może być ujęta w postaci przemówienia, toastu, dedykacji,
listu, przedmowy do dzieła lub utworu literackiego3. W XVII w. panegiryki były formą literacką
powszechnie przyjętą, stanowiąc około 30 procent całej twórczości piśmienniczej4. Już Bruckner,
mimo negatywnej ich oceny, podkreślał tak istotne cechy, jak czerpanie wątków tematycznych
z mitologii oraz fakt zdobienia ich rycinami5. Polska ilustracja panegiryczna 1 poł. XVII w.6
jest dotychczas zupełnie nie opracowana7. Jedynie w sposób fragmentaryczny8 zajmowali się nią
niektórzy historycy sztuki9 i literatury10.
1 Niniejszy artykuł stanowi fragment pracy doktorskiej, napisanej pod kierunkiem prof. dr. J. Szabłowskiego w Insty-
tucie Historii Sztuki UJ w Krakowie. W tym miejscu pragnę bardzo serdecznie podziękować memu promotorowi prof.
dr. J. Szabłowskiemu oraz recenzentom prof. dr. hab. M. Zlatowi i nieżyjącemu już prof. dr. hab. J. Lepiarczykowi
za wszechstronną pomoc.
2 Pod terminem ilustracji panegirycznych należy rozumieć ryciny ilustrujące panegiryki. Obiektem badań są również
ryciny, zamieszczone w dziełach różnorodnej treści, lecz posiadające wyraźne cechy panegiryczne i wykazujące ścisły
związek z zamieszczoną w nich dedykacją, wysławiającą jakąś osobistość.
3 J. Sławiński, Panegiryk, [w:] Wielka encyklopedia powszechna, t. 8. Warszawa 1969. s. 437; por. też W. Bruchnalski,
Panegiryk. [w:] Encyklopedia polska, t. 21. dział 18. cz. 2: Dzieje literatury pięknej w Polsce. Kraków 1918. s. 198-208.
4 W. Korotaj wyróżnia trzy rodzaje panegiryków: 1) prozaiczne, np. kazania pogrzebowe, orationes czy gratulationesy;
2) wierszowane, m. in. odae, hymaenaeus. carmina gratulatoria. threni i in.; 3) udramatyzowane, np. widowiska szkolne
(W. Korotaj, Rozwój piśmiennictwa polskiego od polowy XVI w. do końca w. XVII, [w:] Wiek XVII — Kontrreformacja —
Barok. Prace z Historii Kultury. Studia Staropolskie, t. 29. Wrocław 1970, s. 289.
•s A. Bruckner, Encyklopedia staropolska, t. 2, Warszawa 1937, szp. 98-101.
6 Materiał do niniejszej pracy obejmuje 110 rycin, zdobiących 45 panegiryków. Te ostatnie zostały wyselekcjonowane
spośród kilku tysięcy starych druków, pochodzących z 1 poł. XVII w. W oparciu o Bibliografię K. Estreichera przejrzano
wszystkie związane z Polską starodruki z tego okresu w Bibliotece Jagiellońskiej (BJ). Materiał uzupełniono drukami
z Biblioteki Czartoryskich (BCz), Biblioteki PAN w Krakowie i Kórniku, Biblioteki Narodowej (BN), Uniwersyteckiej
(BUW) w Warszawie oraz Biblioteki PAN im. Ossolińskich we Wrocławiu.
7 Zebrany materiał stanowi zaledwie część spośród zachowanych ilustracji panegirycznych, jednakże zebrane przykłady
pozwalają na prześledzenie problemów formalnych i wydobycie cech specyficznych tej ilustracji.
8 A. Treiderowa, Ze studiów nad ilustracją wydawnictw krakowskich w w. XVII. „Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie",
XIV 1969, nadbitka, s. 16-17, 28-31; taż sama. Przyczynek do zagadnienia związków polsko-nider/andzkich w zakresie
grafiki ilustracyjnej w w. XVII, tamże, XVI, 1971, s. 5-17; taż sama. Związki Krakowa z Antwerpią w zakresie
ilustracji książki z końcem w. XVI i w XVII w., „Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowej PAN, Oddział
w Krakowie", t. 13, 1970, s. 180-182.
9 E. Chojecka. Dekoracja malarska ksiąg Promotionum i Diligentiarum Uniwersytetu Jagiellońskiego XVI-XVIII w..
„Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego", Prace z Historii Sztuki, XCV, 1965, z. 3, s. 47. J. A. Chrościcki,
Barokowa architektura okazjonalna, [w:] Wiek XVII, s. 238-245, 251; tenże, Rubens w Polsce, „Rocznik Historii Sztuki",
XII, 1981. s. 185-188; T. Sulerzyska, Ryciny C. van Dalen w siedemnastowiecznych drukach gdańskich, „Biuletyn
Historii Sztuki", XXXIX, 1977, nr 4, s. 325-334; A. Kurkowa. Grafika ilustracyjna gdańskich druków okolicznościowycli
XVII w., Wrocław 1979. s. 160-183.
10 J. Pelc, Kontrreformacja, sarmatyzm a rozwój literatury polskiej, [w:] Wiek XVII, s. 156-157 i 168; tenże. Obraz —
słowo — znak. Studium o emblematach w literaturze staropolskiej. Wrocław 1973. s. 126-127. 130 i 229. Studia Staropolskie,
t. 37; P. Buchwald-Pelcowa, Emblematy w drukach polskich i Polski dotyczących XVI-XVII1 wieku. Bibliografia, Wrocław
1981. s. 30-35 i 47-48; taż sama, Na pograniczu emblematów i stemmatów, [w:] Słowo i obraz. Materiały sympozjum
Komitetu Nauk o Sztuce PAN, Warszawa 1982, s. 73-95.
PL ISSN 0080-3472
JADWIGA BEDNARSKA
Z DZIEJÓW POLSKIEJ ILUSTRACJI PANEGIRYCZNEJ
1 POŁOWY XVII WIEKU - PROBLEMATYKA FORMALNA]
Panegiryk jest wypowiedzią pochwalną pod adresem jakiejś osobistości2. Wypowiedź ta, posia-
dająca zwykle charakter pochlebczy, może być ujęta w postaci przemówienia, toastu, dedykacji,
listu, przedmowy do dzieła lub utworu literackiego3. W XVII w. panegiryki były formą literacką
powszechnie przyjętą, stanowiąc około 30 procent całej twórczości piśmienniczej4. Już Bruckner,
mimo negatywnej ich oceny, podkreślał tak istotne cechy, jak czerpanie wątków tematycznych
z mitologii oraz fakt zdobienia ich rycinami5. Polska ilustracja panegiryczna 1 poł. XVII w.6
jest dotychczas zupełnie nie opracowana7. Jedynie w sposób fragmentaryczny8 zajmowali się nią
niektórzy historycy sztuki9 i literatury10.
1 Niniejszy artykuł stanowi fragment pracy doktorskiej, napisanej pod kierunkiem prof. dr. J. Szabłowskiego w Insty-
tucie Historii Sztuki UJ w Krakowie. W tym miejscu pragnę bardzo serdecznie podziękować memu promotorowi prof.
dr. J. Szabłowskiemu oraz recenzentom prof. dr. hab. M. Zlatowi i nieżyjącemu już prof. dr. hab. J. Lepiarczykowi
za wszechstronną pomoc.
2 Pod terminem ilustracji panegirycznych należy rozumieć ryciny ilustrujące panegiryki. Obiektem badań są również
ryciny, zamieszczone w dziełach różnorodnej treści, lecz posiadające wyraźne cechy panegiryczne i wykazujące ścisły
związek z zamieszczoną w nich dedykacją, wysławiającą jakąś osobistość.
3 J. Sławiński, Panegiryk, [w:] Wielka encyklopedia powszechna, t. 8. Warszawa 1969. s. 437; por. też W. Bruchnalski,
Panegiryk. [w:] Encyklopedia polska, t. 21. dział 18. cz. 2: Dzieje literatury pięknej w Polsce. Kraków 1918. s. 198-208.
4 W. Korotaj wyróżnia trzy rodzaje panegiryków: 1) prozaiczne, np. kazania pogrzebowe, orationes czy gratulationesy;
2) wierszowane, m. in. odae, hymaenaeus. carmina gratulatoria. threni i in.; 3) udramatyzowane, np. widowiska szkolne
(W. Korotaj, Rozwój piśmiennictwa polskiego od polowy XVI w. do końca w. XVII, [w:] Wiek XVII — Kontrreformacja —
Barok. Prace z Historii Kultury. Studia Staropolskie, t. 29. Wrocław 1970, s. 289.
•s A. Bruckner, Encyklopedia staropolska, t. 2, Warszawa 1937, szp. 98-101.
6 Materiał do niniejszej pracy obejmuje 110 rycin, zdobiących 45 panegiryków. Te ostatnie zostały wyselekcjonowane
spośród kilku tysięcy starych druków, pochodzących z 1 poł. XVII w. W oparciu o Bibliografię K. Estreichera przejrzano
wszystkie związane z Polską starodruki z tego okresu w Bibliotece Jagiellońskiej (BJ). Materiał uzupełniono drukami
z Biblioteki Czartoryskich (BCz), Biblioteki PAN w Krakowie i Kórniku, Biblioteki Narodowej (BN), Uniwersyteckiej
(BUW) w Warszawie oraz Biblioteki PAN im. Ossolińskich we Wrocławiu.
7 Zebrany materiał stanowi zaledwie część spośród zachowanych ilustracji panegirycznych, jednakże zebrane przykłady
pozwalają na prześledzenie problemów formalnych i wydobycie cech specyficznych tej ilustracji.
8 A. Treiderowa, Ze studiów nad ilustracją wydawnictw krakowskich w w. XVII. „Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie",
XIV 1969, nadbitka, s. 16-17, 28-31; taż sama. Przyczynek do zagadnienia związków polsko-nider/andzkich w zakresie
grafiki ilustracyjnej w w. XVII, tamże, XVI, 1971, s. 5-17; taż sama. Związki Krakowa z Antwerpią w zakresie
ilustracji książki z końcem w. XVI i w XVII w., „Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowej PAN, Oddział
w Krakowie", t. 13, 1970, s. 180-182.
9 E. Chojecka. Dekoracja malarska ksiąg Promotionum i Diligentiarum Uniwersytetu Jagiellońskiego XVI-XVIII w..
„Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego", Prace z Historii Sztuki, XCV, 1965, z. 3, s. 47. J. A. Chrościcki,
Barokowa architektura okazjonalna, [w:] Wiek XVII, s. 238-245, 251; tenże, Rubens w Polsce, „Rocznik Historii Sztuki",
XII, 1981. s. 185-188; T. Sulerzyska, Ryciny C. van Dalen w siedemnastowiecznych drukach gdańskich, „Biuletyn
Historii Sztuki", XXXIX, 1977, nr 4, s. 325-334; A. Kurkowa. Grafika ilustracyjna gdańskich druków okolicznościowycli
XVII w., Wrocław 1979. s. 160-183.
10 J. Pelc, Kontrreformacja, sarmatyzm a rozwój literatury polskiej, [w:] Wiek XVII, s. 156-157 i 168; tenże. Obraz —
słowo — znak. Studium o emblematach w literaturze staropolskiej. Wrocław 1973. s. 126-127. 130 i 229. Studia Staropolskie,
t. 37; P. Buchwald-Pelcowa, Emblematy w drukach polskich i Polski dotyczących XVI-XVII1 wieku. Bibliografia, Wrocław
1981. s. 30-35 i 47-48; taż sama, Na pograniczu emblematów i stemmatów, [w:] Słowo i obraz. Materiały sympozjum
Komitetu Nauk o Sztuce PAN, Warszawa 1982, s. 73-95.