DOI Artikel:
Polacy na XXV Międzynarodowym Kongresie Historii Sztuki w Wiedniu
DOI Artikel:Chrościcki, Juliusz A.: "Viae Regiae" w środkowowschodniej Europie w XVII i XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14539#0271
VII SEKCJA: WIEDEŃ A BAROK EUROPEJSKI
Rocznik Historii Sztuki, t. XVI. 1986
PL ISSN 0080-3472
JULIUSZ A. CHROŚCICKI
„VIAE REGIAE" W ŚRODKOWOWSCHODNIEJ EUROPIE
W XVII I XVIII WIEKU*
Znaczenie i zakres terminów: „via regia", „via imperialis", „forum" i „via triumphalis" zostaną
wyjaśnione na przykładach.
Via Regia — jedna z najważniejszych dróg handlowych w średniowiecznej Europie — prowadziła
z Tczewa do Pucka1 obok osady, która stała się później centrum Głównego Miasta w Gdańsku
(il. I)2. Podróżnych chroniła, na mocy przywileju królewskiego, jurysdykcja zwana „via formula
et institia"3. Wzdłuż drogi umieszczone były znaki w formie dłoni i rękawicy rycerskiej. Od końca
XVI w. nazywano w Gdańsku Via Regia ulicę Długą (Langgasse), przedłużoną przez Długi
Targ (Langen Markt), którą wjeżdżali polscy królowie (il. 2).
Oto różnica pomiędzy pierwotnym znaczeniem w średniowieczu i nowożytności „drogi kró-
lewskiej'1 („via regia").
Wjazd uroczysty do Gdańska rozpoczynał się od wręczenia kluczy przed Bramą Wyżynną4
(il. 2, nr 1), a następnie prowadził obok Katowni, Bramy Złotej (nr 4), Ratusza i Fontanny
Neptuna (nr 6, 8) do czasowej rezydencji króla, której nie wzniesiono pomimo zapewnień Rady5.
Na koszt miasta wystawiano w zwykłych miejscach bramy triumfalne (nr 5, 7, 9), dzieląc „forum" —
reprezentacyjne wnętrze miejskie — na mniejsze odcinki, zaludnione w dniach uroczystych tłumem
złożonym z orszaku królewskiego, patrycjuszy, milicji miejskiej i widzów6. Ok. połowy XVII w.
układ funkcjonalno-przestrzenny Via Regia w Gdańsku osiągnął swój punkt szczytowy; dalsze
zmiany polegały jedynie na przekształceniach dekoracji fasad (np. zmianach herbów właścicieli)7.
Via Imperialis — to arteria nowożytna, łącząca przedmieścia bramą miejską z katedrą i rezy-
dencją cesarską. Np. w Wiedniu stanowią ją Wiedner Hauptstrasse i ulice, które ją przedłużają do
katedry Św. Stefana i Burgu8.
* Pragnę podziękować za życzliwą pomoc i konsultację profesorom: Jerzemu Kowalczykowi, Adamowi Miłobędzkiemu,
a zwłaszcza Teresie Zarębskiej. Ważne uzupełnienia wnieśli także dr Andrzej Ciechanowiecki, dr Geza Gelavics, dr Stefan
K. Kuczyński, doc. Andrzej Rottermund, dr Georgy Rozsai, dr Joanna Tramer oraz dr inż. arch. Robert Kunkel.
1 S. Weymann, Cia i drogi w Polsce Piastowskiej, Poznań 1938.
2 J. Ciemnołoński. J. Habela, R. Massalski, J. Stankiewicz, Wybrane zagadnienia z dziejów „Drogi Kró-
lewskiej" w Gdańsku, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", XIX, 1974, z. I, s. 6, il. I, 2.
3 Najstarszy zwód prawa polskiego, wyd. J. Matuszewski, Warszawa 1959, s. 186; W. Maisel, Archeologia prawna
Polski, Warszawa-Poznań 1983, s. 302.
4 Ukazują tę scenę dwa obrazy B. Milwitza w Państwowych Zbiorach Sztuki na Wawelu (il. 3, 4).
? Pomimo obietnic Rady Miejskiej Miasta Głównego z 1454 czy 1570 r. rezydencja królewska nie została celowo
wzniesiona; zob. I. Fabiani-Madeyska, Gdzie rezydowali w Gdańsku królowie polscy?, Wrocław 1976, s. 10. Gdańsk
ośmielał się nawet próbować nie dopuścić do zaślubin Ludwiki Marii i Władysława IV w Gdańsku; zob. B. Radziwiłł,
Autobiografia, wstęp i oprać. T. Wasilewski, Warszawa 1979, s. 210.
6 J. A. Chrościcki, Intrada z roku 1646 jako przykład związków artystycznych Gdańska z Antwerpią, [w:] Sztuka
pobrzeża Bałtyku, Warszawa 1978, s. 318; ostatnio na ten temat zob. M. Morka, „Arcus gratiae et pacis" z 1646 г.,
[w:] Podług nieba i zwyczaju polskiego (w druku).
7 Ciemnołoński, op. cit., s. 18.
x H. Haselberger-Blaha, Die Triumphatore Fischers von Erlach, „Wiener Jahrbuch fur Kunstgeschichte", XVII
[XXI], 1956, s. 75-85. Typowa trasa to: Landstrasser—Haupstrasse przez Wollzeile na Stephans Platz, Stock im Eisen-Platz,
przez Graben i Kohlmarkt i Michaeler-Trakt i Leopoldnische-Trakt do Burgu; por. H. Kuhnel, Der Leopoldnische
Trakt der Wiener Hofburg, „Anzeiger, Ôsterzeichische Akademie der Wissenschaften. phil.-hist classe", 97, 1961.
Rocznik Historii Sztuki, t. XVI. 1986
PL ISSN 0080-3472
JULIUSZ A. CHROŚCICKI
„VIAE REGIAE" W ŚRODKOWOWSCHODNIEJ EUROPIE
W XVII I XVIII WIEKU*
Znaczenie i zakres terminów: „via regia", „via imperialis", „forum" i „via triumphalis" zostaną
wyjaśnione na przykładach.
Via Regia — jedna z najważniejszych dróg handlowych w średniowiecznej Europie — prowadziła
z Tczewa do Pucka1 obok osady, która stała się później centrum Głównego Miasta w Gdańsku
(il. I)2. Podróżnych chroniła, na mocy przywileju królewskiego, jurysdykcja zwana „via formula
et institia"3. Wzdłuż drogi umieszczone były znaki w formie dłoni i rękawicy rycerskiej. Od końca
XVI w. nazywano w Gdańsku Via Regia ulicę Długą (Langgasse), przedłużoną przez Długi
Targ (Langen Markt), którą wjeżdżali polscy królowie (il. 2).
Oto różnica pomiędzy pierwotnym znaczeniem w średniowieczu i nowożytności „drogi kró-
lewskiej'1 („via regia").
Wjazd uroczysty do Gdańska rozpoczynał się od wręczenia kluczy przed Bramą Wyżynną4
(il. 2, nr 1), a następnie prowadził obok Katowni, Bramy Złotej (nr 4), Ratusza i Fontanny
Neptuna (nr 6, 8) do czasowej rezydencji króla, której nie wzniesiono pomimo zapewnień Rady5.
Na koszt miasta wystawiano w zwykłych miejscach bramy triumfalne (nr 5, 7, 9), dzieląc „forum" —
reprezentacyjne wnętrze miejskie — na mniejsze odcinki, zaludnione w dniach uroczystych tłumem
złożonym z orszaku królewskiego, patrycjuszy, milicji miejskiej i widzów6. Ok. połowy XVII w.
układ funkcjonalno-przestrzenny Via Regia w Gdańsku osiągnął swój punkt szczytowy; dalsze
zmiany polegały jedynie na przekształceniach dekoracji fasad (np. zmianach herbów właścicieli)7.
Via Imperialis — to arteria nowożytna, łącząca przedmieścia bramą miejską z katedrą i rezy-
dencją cesarską. Np. w Wiedniu stanowią ją Wiedner Hauptstrasse i ulice, które ją przedłużają do
katedry Św. Stefana i Burgu8.
* Pragnę podziękować za życzliwą pomoc i konsultację profesorom: Jerzemu Kowalczykowi, Adamowi Miłobędzkiemu,
a zwłaszcza Teresie Zarębskiej. Ważne uzupełnienia wnieśli także dr Andrzej Ciechanowiecki, dr Geza Gelavics, dr Stefan
K. Kuczyński, doc. Andrzej Rottermund, dr Georgy Rozsai, dr Joanna Tramer oraz dr inż. arch. Robert Kunkel.
1 S. Weymann, Cia i drogi w Polsce Piastowskiej, Poznań 1938.
2 J. Ciemnołoński. J. Habela, R. Massalski, J. Stankiewicz, Wybrane zagadnienia z dziejów „Drogi Kró-
lewskiej" w Gdańsku, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", XIX, 1974, z. I, s. 6, il. I, 2.
3 Najstarszy zwód prawa polskiego, wyd. J. Matuszewski, Warszawa 1959, s. 186; W. Maisel, Archeologia prawna
Polski, Warszawa-Poznań 1983, s. 302.
4 Ukazują tę scenę dwa obrazy B. Milwitza w Państwowych Zbiorach Sztuki na Wawelu (il. 3, 4).
? Pomimo obietnic Rady Miejskiej Miasta Głównego z 1454 czy 1570 r. rezydencja królewska nie została celowo
wzniesiona; zob. I. Fabiani-Madeyska, Gdzie rezydowali w Gdańsku królowie polscy?, Wrocław 1976, s. 10. Gdańsk
ośmielał się nawet próbować nie dopuścić do zaślubin Ludwiki Marii i Władysława IV w Gdańsku; zob. B. Radziwiłł,
Autobiografia, wstęp i oprać. T. Wasilewski, Warszawa 1979, s. 210.
6 J. A. Chrościcki, Intrada z roku 1646 jako przykład związków artystycznych Gdańska z Antwerpią, [w:] Sztuka
pobrzeża Bałtyku, Warszawa 1978, s. 318; ostatnio na ten temat zob. M. Morka, „Arcus gratiae et pacis" z 1646 г.,
[w:] Podług nieba i zwyczaju polskiego (w druku).
7 Ciemnołoński, op. cit., s. 18.
x H. Haselberger-Blaha, Die Triumphatore Fischers von Erlach, „Wiener Jahrbuch fur Kunstgeschichte", XVII
[XXI], 1956, s. 75-85. Typowa trasa to: Landstrasser—Haupstrasse przez Wollzeile na Stephans Platz, Stock im Eisen-Platz,
przez Graben i Kohlmarkt i Michaeler-Trakt i Leopoldnische-Trakt do Burgu; por. H. Kuhnel, Der Leopoldnische
Trakt der Wiener Hofburg, „Anzeiger, Ôsterzeichische Akademie der Wissenschaften. phil.-hist classe", 97, 1961.