Rocznik Historii Sztuki (16.1987)

I

Rocznik Historii Sztuki, t. XVI. 1986
PI ISSN 0080-3472

KONSTANTY KALINOWSKI

CENTRUM I PERYFERIE
- WIEDEŃ A SZTUKA ŚLĄSKA XVIII WIEKU

1. Przy analizie i opisie zjawisk artystycznych historia sztuki posługuje się powszechnie takimi
pojęciami, jak: wzór, recepcja wzoru, przekształcenie wzoru czy oddziaływanie i wpływ wzorów.

Recepcja wzorów formalnych rozpatrywana jest zazwyczaj na płaszczyźnie relacji stylistycznych,
zachodzących pomiędzy wzorem a jego replikami. Uwaga skupiona jest przy tym na sposobie
przeniesienia i zakresie transpozycji wzoru. Związek pomiędzy wzorem a repliką, rozpatrywany
w kategoriach formalnych, nie musi ujawniać i nie ujawnia zazwyczaj mechanizmów historycznych
powodujących jego recepcję. W takim ujęciu nie może się także zarysować istotna metodologicznie
kwestia braku recepcji dzieł, które mogły stanowić potencjalne wzorce.

Mechanizm recepcji lub odrzucania wzorów, a także stopień ich przekształcania, ujawnia się
pełniej, gdy zagadnienie to rozpatrywać będziemy nie tylko w kategoriach formalnych, lecz równo-
cześnie także w kategoriach społecznego funkcjonowania dzieła. Jako exemplum szczególne
recepcji wzorów formalnych proponuję rozpatrzyć relacje zachodzące pomiędzy dziełami powstają-
cymi w centrum artystycznym lub politycznym a podobnymi w swojej funkcji dziełami realizowanymi
poza centrum. W moich rozważaniach posłużę się przykładem sztuki śląskiej XVIII w.

Relacje te dają się analizować na płaszczyźnie zróżnicowanego odbioru1. Pozwala to na wyjście
poza czysto formalne ujęcie relacji wzór — naśladownictwo i stwarza lepsze możliwości poznania
mechanizmów społecznego funkcjonowania zależności, zachodzących pomiędzy dziełem wzorcowym
a jego replikami. Należy więc przyjąć istnienie „sytuacji komunikacyjnej" wymagającej założenia
zrozumiałości, umożliwiającej wszelką potencjalną komunikację, co oznacza, że dzieło architekto-
niczne, rzeźbiarskie, malarskie lub też program ideowy, wyrażony środkami plastycznego przekazu
jest nie tylko odpowiednio strukturalnie wyposażone by móc być zrozumiałe, lecz zakłada się także,
iż ci, „co podejmą jego lekturę", dysponują odpowiednimi umiejętnościami, które pozwolą im tak
lub inaczej je zrozumieć2. Rozpatrywanie dzieł sztuki w kategoriach aktu komunikacji3 jako
określonego zespołu znaków wyklucza ujmowanie go wyłącznie w kategoriach ekspresji, jako indy-
widualnego wyrazu twórczej jednostki, obarczonego specyficznymi dla tej jednostki cechami
formalnymi. Wymaga natomiast założenia istnienia w nim określonej ekspresji komunikowania4,
wyznaczającej w swoisty sposób rolę odbiorcy. To z kolei zakłada istnienie określonych kompetencji
u potencjalnych odbiorców, kompetencji, które muszą być uwzględnione tak przez twórcę dzieła,

1 Taką płaszczyznę badań dzieła artystycznego, określaną jako „pragmatyczna" [pragmatic level), postuluje B. A. Uspen-
sky, Study of Point of View: Spatial and Temporal Form, „Working Papers and Pre-Publication", Universita di Urbino,
1973, seria D.. nr 24, s. 1-2 (stanowiący ekscerpt z The Poetics of Composition : Structure of the Artistic Тех! and
Typology of Compositional Form, Los Angeles and London); również M. Głowiński, Style odbioru, Kraków 1976
(szczególnie artykuł pt. Odbiór, konotacja, styl, s. 29-59).

2 Głowiński, op. cit., s. 10-11.

3 J. M. Lotman, Kunst ais Sprache. Untersuchungen zum Zeichencharakter von Literatur und Kunst, Leipzig 1981;
szczególnie część Théorie und Méthodologie, 1 : Kultur-In formation-Sprache, s. 23-34.

4 Głowiński, op. cit., s. 33.

ч