Rocznik Historii Sztuki (16.1987)

Rtx-znik Historii Sztuki, t. XVI 1986
PL ISSN 0080-3472

ALICJA KARŁOWSKA-KAMZOWA

MALARSTWO GOTYCKIE EUROPY ŚRODKOWOWSCHODNIEJ.
ZAGADNIENIE ODRĘBNOŚCI REGIONU*

Studia nad gotyckim malarstwem w Europie środkowej prowadzone są co najmniej od 100 lat.
W zakresie malarstwa tablicowego materiał został niemal w całości rozpoznany. W ostatnim
ćwierćwieczu opracowano malowidła ścienne, którym poświęcono szereg studiów monograficznych
i pierwsze próby ujęć syntetycznych. Stosunkowo najmniej znane są rękopisy iluminowane — z wy-
jątkiem czeskich, których najważniejsze zespoły zostały opublikowane i wszechstronnie zanalizowane.
Większość prac powstała jednak z perspektywy badawczej obejmującej państwa średniowieczne,
a także terytoria i państwa narodowe tworzone w XIX w. i w czasach najnowszych. Inny punkt
widzenia reprezentowali autorzy rozpraw, którzy opracowywali materiał zabytkowy w odniesieniu do
tzw. obszarów językowych. Publikowano także ujęcia generalne w nawiązaniu do zjawisk stylowych.

Obszar określany jako Europa środkowowschodnia obejmuje ziemie łacińskiego kręgu kulturo-
wego, położone na wschód od Łaby po granice wschodnie ówczesnej monarchii piastowskiej,
później jagiellońskiej, na południu ograniczone ziemiami wchodzącymi w skład ówczesnego Kró-
lestwa Andegawenów węgierskich, a dalej ku północnemu-zachodowi terytoriami księstw austriackich.
Badania historyków wykazały znaczną aktywność tych obszarów we wszystkich dziedzinach życia
społecznego w XIV i XV stuleciu. G. Labuda sformułował następujące pytanie pod adresem
historii sztuki: „[...] powinniśmy w Europie środkowowschodniej spodziewać się napływu dóbr
kulturowych, a zarazem ich recepcji w latach 1250-1350, natomiast narastania własnej, rodzimej
twórczości w drugiej połowie XIV stulecia i w następnych dziesięcioleciach XV w. Jak przebiegał
ten proces na polu badawczym historyków sztuki mogą odpowiedzieć najlepiej oni sami [...]".

W niniejszej pracy po raz pierwszy spróbowano wyodrębnić zjawiska wspólne dla malarstwa
gotyckiego całego terenu i ukazać stworzone tu wartości oryginalne z zakresu formy, ujęć iko-
nograficznych i treściowych, a także metod prezentowania tematów.

Na całym omawianym obszarze w XIII stuleciu odnotowano występowanie tzw. stylu protogo-
tyckiego, określanego dawniej jako późnoromański (tzw. zazkenstil). W rękopisach iluminowanych,
a także w malowidłach ściennych zmieniono stylizację postaci w kierunku monumentalizacji, tekto-
niczności ujęć, nie pozbawionych elementów bizantynizujących, przejmowanych za pośrednictwem
artystów włoskiego pochodzenia, pracujących na tych terenach, lub poprzez naśladowanie importowa-
nych z Italii obiektów.

Dla właściwego przełomu stylowego najważniejsze było wprowadzenie tzw. konwencji rysunkowej,
przejętej z Zachodu. Jej geneza jest francuska. Stała się ona powszechnie stosowanym sposobem
kształtowania kompozycji, zarówno w malowidłach ściennych, jak i rękopisach iluminowanych
w pierwszej, a niekiedy jeszcze w drugiej połowie XIV wieku. Płynny kontur określał dwuwymiaro-
we formy kompozycji, złożone z przedstawień figuralnych o wydłużonych proporcjach, miękkich

* Cała dokumentacja bibliograficzna i ilustracyjna prezentowanej w referacie tezy zawarta jest w mojej książce pt.
Malarstwo gotyckie Europy środkowowschodniej. Zagadnienie odrębności regionu. Warszawa—Poznań 1982. Bardzo skromny
nakład publikacji i stąd trudna też jej dostępność usprawiedliwia — jak sądzę — ponowne wyłożenie w odmiennej, synte-
tycznej formie, wyników mych badań.