Rocznik Historii Sztuki (16.1987)

Rocznik Historii Sztuki, t. XVI, 1986
PL ISSN 0080-3472

BARBARA DĄB-KALINOWSKA

UPADEK TRADYCYJNYCH REGIONÓW ARTYSTYCZNYCH I SZKÓŁ
W ROSYJSKIM MALARSTWIE IKONOWYM XVII WIEKU

Przyjęcie w badaniach nad dziejami sztuki optyki badawczej, zakładającej istnienie środowisk
artystycznych o określonym, autonomicznym języku artystycznym, wydaje się szczególnie przydatne
w badaniach malarstwa ikonowego. Albowiem przy całej zawodności tej metody badawczej — w któ-
rej pojęcia topograficzne stają się nazbyt często hipostazami przesłaniającymi rzeczywisty obraz
środowisk artystycznych czy szkół — jej zastosowanie przy próbie wyróżnienia regionów twórczych
w ruskim malarstwie ikonowym jest szczególnie uzasadnione1.

Zgodnie z zasadą, przyświecającą wykonaniu ikony — że przy udziale wielu artystów winno
powstać dzieło o maksymalnie jednolitym charakterze, w którym indywidualny wkład twórców musi
ulec całkowitemu zatarciu — celowe wydaje się wyodrębnienie nie osobowości artystycznych, ale
właśnie regionów artystycznych i szkół, bowiem zespołowa praca nad ikonami była nieodzownym
warunkiem „niezmienności wspólnie przekazywanej prawdy".

Podział polityczny Rusi, różnice terytorialne, wynikające z odrębności politycznych, społecz-
nych, odmiennych tradycji kulturowych, przy jednoczącej roli Cerkwi prawosławnej, były czynnikami,
które stworzyły warunki wykształcenia się indywidualnych obszarów artystycznych. Przy czym
kanoniczność ikon, przestrzeganie zasady podobieństwa obrazu do pierwowzoru, konieczność po-
wielania wciąż tych samych wzorów, powodują, że to właśnie w regionach artystycznych ujaw-
niają się pewne odrębności malarstwa ikonowego, zostaje poszerzony „sektor swobody" ich twór-
ców2. Przy przestrzeganiu przez malarzy ikon identyczności prezentowanych treści właśnie twórcze
odrębności, pojawiające się w realizacjach tych samych tematów, były czynnikiem decydującym
o indywidualnym obliczu regionów3. Z tych powodów likwidacja regionów i szkół ruskiego ma-
larstwa ikonowego, których okres świetności przypadł na 2 poł. XIV i XV w. było zjawiskiem
o szczególnym znaczeniu. Upadek poszczególnych ośrodków, datujący się od połowy XVI w.,
ma wielorakie przyczyny, a główne z nich to powielanie wciąż tych samych wzorów o rodo-
wodzie bizantyjskim, uznanych już za kanoniczne, jak i niechęć do korzystania z nowych, spo-
wodowana zmianą stosunku do Konstantynopola, a w związku z tym kreowanie Rusi na je-
dyne prawdziwie ortodoksyjne państwo; także reakcja na ruchy heretyckie poprzez wypracowanie
teoretycznych podstaw uzasadniających niezmienność kanonów estetycznych i ikonograficznych4. Ko-
dyfikacja przepisów, dotyczących zasad malowania ikon. przez Sobór Stu Rozdziałów (Stogław).

1 R. Haussherr, Kunsigéographie-Aufgaben, Grenzen, Moglichkeiten, „Rheinisches Viertejjahrblâtter". XXXIV, 1970. s. 158-
171; M. Kutzner. Wielkopolski region architektoniczny w końcu średniowiecza (Z problematyki badań nad geografią sztuki).
„Acta Universitatis Nicolai Copernici. Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo", t. 6, 1977, s. 69-84; A. Labuda, Środowisko
artystyczne i artysta w badaniach nad sztuką późnośredniowieczną — spostrzeżenia i refleksje, [w:] Tessera, Sztuka jako
przedmiot badań, Kraków 1981, s. 126-129.

- W. Lichaczowa, D. Lichaczow. Artystyczna spuścizna dawnej Rusi a współczesność. Warszawa 1977, s. 104-109.

? B. Uspensky, The Semiotics of the Russian Icon, Lisse 1976, s. 8. „The numerous compositions on the same
subject become similar to the translations of one and the same content into différent languages (or dialects)".

4 B. Dąb-Kalinowska, The Traditionalism of Russian Orthodox Art, „Polish Art Studies", t. III. 1982, s. 53-54.

32 - Rocznik Historii Sztuki t. XVI