Rocznik Historii Sztuki (16.1987)

Rocznik Historii Sztuki, t. XVI, 1986
PL ISSN 0080-3472

ADAM MIŁOBĘDZKI

WIEDEŃSKIE KOŚCIOŁY CENTRALNO-PODŁUŻNE
A PÓŹNOBAROKOWA ARCHITEKTURA ZIEM POLSKICH

Centralno-podłużne kościoły cieszą się zawsze szczególnym zainteresowaniem badaczy architektury
późnego baroku, toteż rozpatrując oddziaływanie Wiednia na sztukę tych katolickich krajów środko-
wowschodniej Europy, które znalazły się poza granicami Cesarstwa — na ten właśnie typ kościoła,
tak znakomicie reprezentowany w twórczości Fischera von Erlach i von Hildebrandta, wypada
przede wszystkim zwrócić uwagę. Już dawno zaobserwowano, że na ziemiach Rzeczypospolitej
można wywodzić z Wiednia kształty dwóch takich właśnie kościołów, wyróżniających się rozmachem
i poziomem artystycznym — Kamedułów na warszawskich Bielanach i Dominikanów we Lwowie —
oraz za pośrednictwem pierwszego z nich ewentualnie paru pośledniejszych budowali prowincjo-
nalnych. W jakim jednak stopniu owe skojarzenia z Wiedniem mają realne podstawy, czy winny
być rozpatrywane w kategoriach analogii, przerzutu, czy korzystania ze wspólnego pierwowzoru,
jakie były tu mechanizmy i charakter redukcji względnie bogacenia podstawowych wzorców —
to pytania, które zakreślają granice niniejszych rozważań.

1. Najwcześniejsza pochodna: kościół na warszawskich Bielanach. Analogie między
wiedeńskim Karlskirche — J. B. Fischera von Erlach kościołem Joannitów p.w. Św. Karola Borromeusza
(1716-1724) — a nową nawą kościoła Kamedułów na Bielanach pod Warszawą (dostawioną do chóru
z lat 1669-1710)1 były niejednokrotnie sygnalizowane2. Analogie te ograniczają się głównie do
planu i aczkolwiek na Bielanach miejsce wiedeńskiego owalu zajmuje wydłużony ośmiobok. nie
można wykluczyć, że jako wzór służyła tu rycina opublikowana w 1721 r. w Fischera von Erlach
Entwurf einer historischen Architektur. Hipotezie tej nie przeczy chronologia, wydaje się bowiem,
że bielański kościół — choć konsekrowany dopiero w 1758 r. — swój zasadniczy kształt architekto-
niczny uzyskał ok. 1730 г., w okresie wzmożonego ruchu budowlanego w ostatnich latach pano-
wania Augusta II, skoro w 1733 r. był już naśladowany przez Pawła Fontanę (o czym dalej)3.
Jednakże nawę zaczęto już w 1706 r. i w świetle wcześniejszego budownictwa kamedułów4, jak
i ówczesnej architektury Warszawy5, nie jest wykluczone pierwotne nadanie nawie kształtu oktogo-
nalnego. W takim wypadku nasuwałyby się dwie następne hipotezy: albo układ kościoła bielańskiego
został wtórnie dostosowany do schematu Fischera von Erlach, albo oba kościoły, bielański i wie-

1 Podstawowe dane o kościele bielańskim za M. Brykowska, Kościół Kamedułów na Bielanach, Warszawa 1982.

2 Po raz pierwszy porównywał ten kościół z włoskimi i austriackimi wzorcami przestrzennymi J. Raczyński, Centralne
barokowe kościoły województwa lubelskiego, Warszawa 1929, s. 60-61.

3 Wiatach 1733-1734 były wykonywane „parapety" z czarnego marmuru dla kamedułów podwarszawskich (W. Tatarkie-
wicz, Czarny marmur w Krakowie, „Prace Komisji Historii Sztuki", X, 1952, s. 149). Z zamówieniem tym można by
łączyć jedynie zachowane czarnomarmurowe antepedium z datą 1734 r. w kapitularzu, pochodzącym zresztą z XVIl-wiecznej
fazy budowy kościoła.

4 Plan wieloboczny — wewnątrz sześcio- zewnątrz ośmioboczny — ma kościół Kamedułów w Pożajściu z lat 1667-1674.

5 Projekt kościoła na planie wydłużonego ośmioboku szkicował ok. 1680 r. Tylman van Gameren (Gabinet Rycin
Uniwersytetu Warszawskiego, Archiwum Tylmana z Gameren, nr 764), nawiązując do rzymskiej architektury połowy
XVII w., np. do projektu Giovanniego Battisty Mola na S. Agnese z 1656 r. (G. Eimer, La Fahhrica di S. Agnese in
Navona. t. I. Stockholm 1970. s. 57-58. il. 21).