Rocznik Historii Sztuki (16.1987)

Rocznik Historii Sztuki, t. XVI. 19X6
PL ISSN 00X0-3472

MARIA POPRZĘCKA

PUBLICZNOŚĆ POLSKA WOBEC OBRAZÓW
UKAZUJĄCYCH DZIEJE POLSKI*

Publiczne galerie i wystawy malarstwa nadały nowy charakter kontaktowi z dziełami sztuki,
który stał się odtąd bezpośredni, publiczny, świecki, zbiorowy. Sytuacja ta pozwala śledzić, w jaki
sposób kontakt ten przebiegał, jakie były zachowania, reakcje, opinie i interpretacje publiczności
(czasem bardzo odmienne od opinii znawców i profesjonalistów). Podstawę takich badań sta-
nowią relacje z wystaw, zawarte w prasowych recenzjach i sprawozdaniach. Historia sztuki czyni
zwykle przedmiotem swych badań artystę i jego dzieło, nie doceniając roli odbiorcy, między
innymi także odbiorcy zbiorowego, jakim jest publiczność odwiedzająca wystawy i galerie. Jej
reakcje cytowane są tylko anegdotycznie, zwłaszcza w wypadkach osobliwych lub skandalicznych.
Tymczasem wydaje się, iż bardziej systematyczna analiza tych zjawisk może pogłębić znajomość
funkcjonowania sztuki w różnych sytuacjach historycznych i społecznych1.

Przedmiotem tego komunikatu są reakcje i opinie publiczności na wystawach malarstwa polskiego
w latach 1860-1885. Szczególne funkcje i obowiązki kulturowe i ideowe, jakie pełniła sztuka

* W myśl założeń organizatorów sekcja IV miała być poświęcona szeroko rozumianym problemom odbioru dzieł
sztuki; temat otwierał zatem bardzo wiele perspektyw i możliwości badawczych. Spośród nich wskazano tu na jedną:
sposoby potocznego odbioru i reakcje publiczności na salach wystawowych. Samo to zagadnienie może być rozpatrywane
w bardzo różnych kontekstach historycznych i społecznych. Szczególna rola polskiego malarstwa historycznego w ubiegłym
stuleciu sprawia, że czerpane z tego zakresu przykłady wydają się bardziej wyraziste i tym samym stosowniejsze do
zwięzłej formy komunikatu.

1 W badaniach nad odbiorem sztuk plastycznych nie wyróżniono dotąd (jak to ma miejsce w badaniach nad odbiorem
literatury) różnych „środowisk odbiorczych" czy „obiegów", nie przeciwstawiono „elity" i „publiczności zewnętrznej",
odbioru krytycznego i potocznego (por. S. Żółkiewski, Kultura literacka (1918-1932), Wrocław 1973; R. Escarpit,
Literatura a społeczeństwo, [w:] Współczesna teoria badań literackich za granicą, орг. H. Markiewicz, t. 3, Kraków
1973, s. 148-184; M. Płachecki, Krytyka literacka. Obieg. Publiczność, [w:] Publiczność literacka, pod red. S. Żółkiewskie-
go i M. Hopfmger, Wrocław 1982, s. 167-176). Brak też w historii sztuki badań nad odbiorcami jako zbiorowością,
badań opartych na innych niż jednostkowe założeniach metodologicznych (por. J. Lalewicz, Pojęcie publiczności i problem
więzi społecznej, [w:] Publiczność literacka, s. 11-19). Jest to o tyle zrozumiałe, że badanie potocznego odbioru publiczne-
go napotyka na szczególnie wiele trudności. Sala wystawowa stwarza „sytuację komunikacyjną", która niełatwa jest do
systematycznej analizy z wielu względów, jakimi są: bezpośredni, demokratyczny dostęp do sztuki dla wielu środowisk
odbiorczych, skupienie w jednym miejscu i czasie pewnej, bardzo niekiedy znacznej liczby osób dysponujących różnymi
„kompetencjami komunikacyjnymi", różnymi dyspozycjami i przygotowaniem, zmieszanie odbiorców „elitarnych" i „zwykłych".
Świadectwa odbioru, jakimi dysponuje historia sztuki, są prawie wyłącznie świadectwami odbioru elitarnego lub profesjonal-
nego (krytycy, pisarze, sami artyści). Na takim też materiale oparte są zazwyczaj badania recepcji różnych dzieł, artystów
i kierunków artystycznych (por. np. artykuły w lumie zbiorowym Beitrage zur Réception der Kunst des 19. und 20.
Jalirhunderts, opr. W. Schadendorf, Miinchen 1975). Ponieważ „zewnętrzna" publiczność wystawowa prawie nie pozostawia
zwerbalizowanych świadectw odbioru, stawia to pod znakiem zapytania zasadność podobnych badań. Wydaje się wszakże,
że w konkretnej sytuacji historyczno-artystycznej, która tu jest przedmiotem obserwacji, badanie reakcji publiczności na
podstawie relacji prasowych jest możliwe i uzasadnione, a polska krytyka artystyczna lat sześćdziesiątych i siedemdzie-
siątych XIX stulecia może służyć jako materiał do odtwarzania opinii potocznych. Przemawia za tym parę względów:
nieprofesjonalizm owej krytyki, jej niepełna świadomość czynności interpretacyjnych, częsta zgodność kryteriów i opinii,
brak wśród piszących wybitnych (w tej dziedzinie) indywidualności. Krytycy zresztą chętnie powołują się na opinię
ogółu, jakby w niej szukając uprawomocnienia swych sądów.

33 - Rocznik Historii Sztuki t. XVI