Rocznik Historii Sztuki (16.1987)

Rocznik Historii Sztuki, t. XVI. 1986
PL ISSN 0080-3472

KINGA SZCZEPKOWSKA-NALIWAJEK

PÓŹNOGOTYCKA PLASTYKA ZŁOTNICZA W PRUSACH KRÓLEWSKICH*

Charakter ziem, które są określane przez współczesną terminologię geograficzną jako Pomorze
Gdańskie, Ziemia Chełmińska i Warmia, jest złożony i wielowątkowy pod względem etnicznym
i kulturowym. U schyłku XIII w. w granicach tego regionu mieściło się księstwo gdańskie. Ziemia
Chełmińska, biskupstwo pomerzańskie i warmińskie oraz ziemie pruskie. W XIV w., kiedy ukształto-
wało się ostatecznie państwo krzyżackie, na określenie zachodniej części posiadłości zakonnych
zaczęto stosować termin Prusy. Pod to pojęcie podciągnięto także zdobycze krzyżackie z XIII
i XIV w., to znaczy ziemie: chełmińską, lubawską, michałowską i Pomorze Gdańskie. Ten stan
rzeczy przetrwał do połowy XV w. Ziemie, które powróciły do Królestwa Polskiego po pokoju
toruńskim w 1466 r. i zostały włączone w obręb polskiego obszaru kulturowego, nazywano Prusami
Królewskimi. W ich skład wchodziło biskupie dominium warmińskie, województwo pomorskie i miasto
Gdańsk, województwo chełmińskie z Toruniem oraz województwo malborskie, obejmujące także
miasto Elbląg.

U schyłku średniowiecza ziemie te tworzyły odrębny region artystyczny o swoim własnym obliczu
stylowym. W porównaniu z innymi prowincjami artystycznymi, na przykład z Nadrenią, Westfalią,
Małopolską lub Śląskiem, w złotnictwie dawnego państwa krzyżackiego stosunkowo wcześnie wystąpiły
odrębności lokalne. Wcześnie, bo już w 2 pol. XIV w., wykrystalizowały się tutaj odmienne cechy
budowy i dekoracji dziel złotniczych. W większości prowincji artystycznych etap ten przypadł
dopiero na 1 poł. XV w., kiedy wykształciły się w złotnictwie „style narodowe"1. Dzieła pruskie,
wykonane w 2 poł. XIV w., takie jak kielich z 1379 r. w Orzechowie2, dyptyk komtura elbląskiego
Filipa von Lorich z 1388 r.3 czy cyborium w kościele Św. Jakuba w Toruniu4, wskazują, że
miejscowe warsztaty złotnicze osiągnęły w tym czasie znaczną samodzielność artystyczną i wysoki
poziom opanowania rzemiosła. Swą jakością, różnorodnością technik, zaawansowaniem stylowym
nie odbiegają od realizacji warsztatów o długoletniej tradycji artystycznej. Od 1 ćwierci XV w.
aż do początku XVI w. złotnictwo tego regionu wydaje się zamknięte na wpływy zewnętrzne. Analiza
zachowanych dzieł złotniczych wyraźnie wskazuje, że zasadnicze procesy rozwojowe pruskiego złot-
nictwa gotyckiego toczyły się wewnątrz własnej „szkoły regionalnej'" i wewnątrz poszczególnych
typów naczyń liturgicznych.

Dekoracja plastyczna i grawerowana pełniła w pruskich dziełach złotniczych odmienną rolę
niż w złotnictwie innych obszarów europejskich. Pełnoplastyczna dekoracja figuralna była w Prusach

* Artykuł ten stanowi fragment pracy doktorskiej pt. Złotnictwo gotyckie Pomorza Gdańskiego, Ziemi Chełmińskiej
i Warmii, przygotowanej pod kierunkiem prof. dra Piotra Skubiszewskiego w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu
Warszawskiego.

1 O. von Falkę, L'Orfèvrerie et l'émaillerie au XVe siècle, [w:] Histoire dc l'art, red. A. Michel, t. 3, cz. 2, Paris
1908, s. 866.

2. A. Bôtticher, Die Bau- und Kunstdenkmàler der Provinz Ostpreussen, Dos Ermland, Kónigsberg 1894, s. 189,
tabl. X.

3 K. Szczepkowska-Naliwajek, Reliquiar des Thile Dagister von Lorich, |w:] Die Par/er und der Schône Stil.
1350-1400. Europàische Kunst unter den Luxemburgern, Kôln 1978, t. 2, s. 522-523.

4 J. Heise, Die Bau- und Kunstdenkmàler der Provinz Westpreussen, Kreis Thorn. Danzig 1889, s. 315.