DOI Artikel:
Polacy na XXV Międzynarodowym Kongresie Historii Sztuki w Wiedniu
DOI Artikel:Kalinowski, Konstanty: Centrum i peryferie – Wiedeń a stuka śląska XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14539#0300
296
XXV MIĘDZYNARODOWY KONGRES HISTORII SZTUKI W WIEDNIU
jak i zleceniodawcę kierującego się określonymi względami propagandowymi czy funkcjonalnymi,
bowiem „wszelki przekaz zawsze zakłada sposób, w jaki będzie odbierany"5.
Sposób odbioru uzależniony jest od właściwości kulturowych epoki, nawyków kulturowych
i zespołu z góry przyjętych wyobrażeń, tworzących kod, w obrębie którego realizuje się odbiór,
określany w teorii literatury terminem „styl odbioru"6. „Style odbioru są społecznie określonymi
[zinstytucjonalizowanymi] systemami oczekiwań, niekiedy zgodnych z charakterem oczekiwań propo-
nowanych przez dzieło, niekiedy wchodzących z nimi w konflikt"7. Na „styl odbioru" dzieła
wpływa również charakter konotacji z nim związanych, będących wspólnymi skojarzeniami pewnej
grupy osób w obrębie danej kultury, odnoszących się do pewnych zespołów pojęć i ulegających
w obrębie danej kultury standaryzacji8, lecz zarazem i stratyfikacji w ramach poszczególnych
grup społecznych. Zwrócić przy tam należy uwagę, że dzieła realizowane z zamiarem szerokiego
społecznego oddziaływania, a w systemie monarchii absolutnej były nimi wszystkie dzieła wyko-
nywane dla dworu — nie mówiąc już o takich programowych realizacjach, jak aranżacje teatralne
i parateatralne, „castra doloris" czy chociażby Schônbrunn, kościół Karola Boromeusza lub Hof-
bibliothek w Wiedniu — poddane były z reguły silniejszej semantyzacji niźli dzieła obarczone mniejszym
bagażem programowym.
Standardowy barokowy „styl odbioru" charakteryzował się tym, że dzieło sztuki traktowane było
przede wszystkim jako nośnik określonych przez jego ikonografię treści religijnych, filozoficznych
lub politycznych; w wypadku architektury dochodził jeszcze aspekt funkcjonalny. Forma wizualna
nie miała charakteru autonomicznego; była środkiem służącym do przekazywania w możliwie adekwatny
sposób określonego przesłania. Forma plastyczna dzieła, pozbawiona w sferze odbioru cech indywi-
dualnych, odczytywana była wraz z zawartą w niej treścią i nie funkcjonowała w świadomości
odbiorców jako zjawisko czysto estetyczne — ekspresja jednostki twórczej. Znajdowało to wyraz
m. in. w ambiwaletnym stosunku do kwestii autorstwa dzieła, co miało także korzenie w kolektywnym
i przeważnie anonimowym charakterze realizacji. Nie znaczy to jednak, że nie dostrzegano różnic
czy zmian formalnych lub niekiedy takich zmian nie postulowano. Forma miała jednak przede
wszystkim służyć możliwie najlepszemu przekazywaniu zawartych w dziele idei, stąd też musiała
stosować się do oczekiwań wizualnych odbiorców. Powinna była odpowiadać powszechnemu „stylowi
odbioru" lub określonej grupy społecznej; niekiedy musiała sprost-ać różnym równolegle funkcjonu-
jącym „stylom odbioru", mogła być uniwersalna lub elitarna.
Oczywiście artyści barokowi, podobnie jak twórcy innych epok. poszukiwali wzorów, schematów
wizualnych i modeli wzorcowych w dziełach swych poprzedników, w twórczości cieszących się
prestiżem artystów współczesnych lub w prestiżowych dziełach-wzorcach, jakimi w dobie baroku
były dzieła wykonywane dla dworu monarchy. Stosowane formuły stylowe czy przejmowane wzorce
ułatwiały realizację konkretnego zamówienia, podsuwając warianty pożądanych rozwiązań opracowy-
wanego tematu, tak powszechnie stosowane i już społecznie zaakceptowane, jak i nowatorskie,
lecz me w takiej mierze, by naruszały czytelność odbioru przesłania. „Sektor swobody" tematycznej
i formalnej był bowiem dla twórcy barokowego zawsze mniejszy niż „sektor konieczności"9. Dla
odbiorcy natomiast strona formalna dzieła miała znaczenie drugorzędne, koncentrował się on
bowiem nie na odbiorze estetycznym formy, lecz na emocjonalnym łub racjonalnym odczytaniu
przesłania zawartego w dziele. Czynnik emocjonalny odbioru był przy tym silniejszy w grupach
odbiorców o niższym poziomie edukacyjnym.
2. W systemie monarchii absolutnej istniało jedno centrum dyspozycyjne, którym był sam monarcha
i realizujące jego wolę najbliższe otoczenie — dwór. Czyniło to automatycznie z miejsca stałego
pobytu władcy — Wiednia centrum polityczne całego organizmu państwowego10. Centrum władzy
5 U. Eco, Le Problème de la réception, [w:] Critique sociologique et critique psychoanalytique, Bruxelles 1970, s. 14.
6 Głowiński, op. cit., s. 39. 126-132.
7 Ibid., s. 56.
8 Ibid., s. 43; powołując się także na L. В. Meyera, Emocja i znaczenie w muzyce, Kraków 1974. s. 312.
4 W. Lichaczowa, D. Lichaczow, Artystyczna spuścizna dawnej Rusi a współczesność. Warszawa 1977. s. 104 nn.
10 H. Ch. Ehalt, Ausdrucksformen absolutistischer Herrschaft. Der Wiener Hof im 17. wid 18. Jhr., Wien 1980, s. 27
(tamże obszerna literatura przedmiotu).
XXV MIĘDZYNARODOWY KONGRES HISTORII SZTUKI W WIEDNIU
jak i zleceniodawcę kierującego się określonymi względami propagandowymi czy funkcjonalnymi,
bowiem „wszelki przekaz zawsze zakłada sposób, w jaki będzie odbierany"5.
Sposób odbioru uzależniony jest od właściwości kulturowych epoki, nawyków kulturowych
i zespołu z góry przyjętych wyobrażeń, tworzących kod, w obrębie którego realizuje się odbiór,
określany w teorii literatury terminem „styl odbioru"6. „Style odbioru są społecznie określonymi
[zinstytucjonalizowanymi] systemami oczekiwań, niekiedy zgodnych z charakterem oczekiwań propo-
nowanych przez dzieło, niekiedy wchodzących z nimi w konflikt"7. Na „styl odbioru" dzieła
wpływa również charakter konotacji z nim związanych, będących wspólnymi skojarzeniami pewnej
grupy osób w obrębie danej kultury, odnoszących się do pewnych zespołów pojęć i ulegających
w obrębie danej kultury standaryzacji8, lecz zarazem i stratyfikacji w ramach poszczególnych
grup społecznych. Zwrócić przy tam należy uwagę, że dzieła realizowane z zamiarem szerokiego
społecznego oddziaływania, a w systemie monarchii absolutnej były nimi wszystkie dzieła wyko-
nywane dla dworu — nie mówiąc już o takich programowych realizacjach, jak aranżacje teatralne
i parateatralne, „castra doloris" czy chociażby Schônbrunn, kościół Karola Boromeusza lub Hof-
bibliothek w Wiedniu — poddane były z reguły silniejszej semantyzacji niźli dzieła obarczone mniejszym
bagażem programowym.
Standardowy barokowy „styl odbioru" charakteryzował się tym, że dzieło sztuki traktowane było
przede wszystkim jako nośnik określonych przez jego ikonografię treści religijnych, filozoficznych
lub politycznych; w wypadku architektury dochodził jeszcze aspekt funkcjonalny. Forma wizualna
nie miała charakteru autonomicznego; była środkiem służącym do przekazywania w możliwie adekwatny
sposób określonego przesłania. Forma plastyczna dzieła, pozbawiona w sferze odbioru cech indywi-
dualnych, odczytywana była wraz z zawartą w niej treścią i nie funkcjonowała w świadomości
odbiorców jako zjawisko czysto estetyczne — ekspresja jednostki twórczej. Znajdowało to wyraz
m. in. w ambiwaletnym stosunku do kwestii autorstwa dzieła, co miało także korzenie w kolektywnym
i przeważnie anonimowym charakterze realizacji. Nie znaczy to jednak, że nie dostrzegano różnic
czy zmian formalnych lub niekiedy takich zmian nie postulowano. Forma miała jednak przede
wszystkim służyć możliwie najlepszemu przekazywaniu zawartych w dziele idei, stąd też musiała
stosować się do oczekiwań wizualnych odbiorców. Powinna była odpowiadać powszechnemu „stylowi
odbioru" lub określonej grupy społecznej; niekiedy musiała sprost-ać różnym równolegle funkcjonu-
jącym „stylom odbioru", mogła być uniwersalna lub elitarna.
Oczywiście artyści barokowi, podobnie jak twórcy innych epok. poszukiwali wzorów, schematów
wizualnych i modeli wzorcowych w dziełach swych poprzedników, w twórczości cieszących się
prestiżem artystów współczesnych lub w prestiżowych dziełach-wzorcach, jakimi w dobie baroku
były dzieła wykonywane dla dworu monarchy. Stosowane formuły stylowe czy przejmowane wzorce
ułatwiały realizację konkretnego zamówienia, podsuwając warianty pożądanych rozwiązań opracowy-
wanego tematu, tak powszechnie stosowane i już społecznie zaakceptowane, jak i nowatorskie,
lecz me w takiej mierze, by naruszały czytelność odbioru przesłania. „Sektor swobody" tematycznej
i formalnej był bowiem dla twórcy barokowego zawsze mniejszy niż „sektor konieczności"9. Dla
odbiorcy natomiast strona formalna dzieła miała znaczenie drugorzędne, koncentrował się on
bowiem nie na odbiorze estetycznym formy, lecz na emocjonalnym łub racjonalnym odczytaniu
przesłania zawartego w dziele. Czynnik emocjonalny odbioru był przy tym silniejszy w grupach
odbiorców o niższym poziomie edukacyjnym.
2. W systemie monarchii absolutnej istniało jedno centrum dyspozycyjne, którym był sam monarcha
i realizujące jego wolę najbliższe otoczenie — dwór. Czyniło to automatycznie z miejsca stałego
pobytu władcy — Wiednia centrum polityczne całego organizmu państwowego10. Centrum władzy
5 U. Eco, Le Problème de la réception, [w:] Critique sociologique et critique psychoanalytique, Bruxelles 1970, s. 14.
6 Głowiński, op. cit., s. 39. 126-132.
7 Ibid., s. 56.
8 Ibid., s. 43; powołując się także na L. В. Meyera, Emocja i znaczenie w muzyce, Kraków 1974. s. 312.
4 W. Lichaczowa, D. Lichaczow, Artystyczna spuścizna dawnej Rusi a współczesność. Warszawa 1977. s. 104 nn.
10 H. Ch. Ehalt, Ausdrucksformen absolutistischer Herrschaft. Der Wiener Hof im 17. wid 18. Jhr., Wien 1980, s. 27
(tamże obszerna literatura przedmiotu).