DOI Artikel:
Polacy na XXV Międzynarodowym Kongresie Historii Sztuki w Wiedniu
DOI Artikel:Kalinowski, Konstanty: Centrum i peryferie – Wiedeń a stuka śląska XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14539#0301
KONSTANTY KALINOWSKI - CENTRUM I PERYFERIE - WIEDEŃ A SZTUKA ŚLĄSKA XVIII W.
297
politycznej — monarcha i jego otoczenie — decydowało także o sprawach artystycznych11. Dwór,
a często sam monarcha, ustanawiał też hierarchię preferowanych wartości estetycznych. Styl im-
perialny (Reichstil)12 czasów cesarza Karola VI nie był wyłącznie dziełem artystów, lecz efektem
realizacji przez nich określonych koncepcji polityczno-propagandowych, wypracowanych przez cesarza
i jego doradców artystycznych: hr. Gundakara von Althana, Carla Gustava Hereusa i Conrada
Adolfa von Albrechta. Rola architektów, rzeźbiarzy czy malarzy polegała na znalezieniu odpowiedniej
formy wizualnej dla preferowanych idei.
W systemie monarchii absolutnej właściwie każde dzieło, powstałe w centrum monarchii, nieza-
leżnie od stopnia swej semantyzacji, dzięki wpisaniu w system scentralizowanej administracji
i zhierarchizowanego społeczeństwa, stawało się potencjalnym wzorcem dla podobnych funkcjonal-
nie lub ideowo dzieł, realizowanych na pozostałych obszarach monarchii.
Rozpatrywanie recepcji wzorów na płaszczyźnie społecznego funkcjonowania dzieła pozwala,
nawet przy braku konkretnych stylistycznych podobieństw, na ujawnienie ogólnego systemu pre-
ferencji, tak formalnych, jak i tematycznych, które nie zawsze musiały znaleźć odbicie w replikach
konkretnych dzieł wzorcowych, lecz determinowały treści ideowe i poetykę form przekazu.
3. Habsburski Śląsk był obszarem peryferyjnym, jedynie pośrednio podporządkowanym, poprzez
Pragę — dawne centrum dyspozycyjne — wiedeńskiej centrali. Był też zarazem prowincją o specy-
ficznym obliczu, bowiem dzięki Piastom śląskim zachował na znacznych obszarach długo wolność
wyznaniową. Także i w XVIII w. wyróżniał się Śląsk przewagą ludności protestanckiej. Obok
licznej protestanckiej szlachty protestanckim było w większości mieszczaństwo wielkich miast:
Wrocławia, Legnicy, Świdnicy czy Jeleniej Góry. Fakt zróżnicowania konfesjonalnego oraz kontynua-
cja, także w XVIII w. ostrej polemiki wyznaniowej, znajdującej odbicie również w dziełach archi-
tektury, malarstwa i rzeźby, ponadto istnienie opozycyjnej wobec Wiednia, odsuniętej od urzędów
protestanckiej szlachty, zadecydowały o znacznym zróżnicowaniu funkcjonujących w społeczeństwie
śląskim ..stylów odbioru".
Wzorce wiedeńskie akceptowane były świadomie przede wszystkim przez politycznie zorientowane
na Wiedeń grupy społeczne: hierarchię kościelną, kler katolicki, jezuitów, katolicką szlachtę i urzęd-
ników cesarskich. Inne grupy — takie jak protestancka szlachta czy bogate mieszczaństwo — pre-
ferowały tradycyjne wzorce, które niezależnie od ich pierwotnej proweniencji poprzez wcześniejszą
akceptację uznano za własne. Stąd też wynikała istotna rola Pragi jako ośrodka dostarczającego
od dawna przyswojonych wzorów. Praga bowiem dla określonych grup odbiorców nie utraciła
także w XVIII w. roli tradycyjnego centrum artystycznego, chociaż utraciła swoją funkcję centrum
politycznego.
Generalnie można przyjąć, iż istniały w XVIII w. równolegle przynajmniej dwa zasadnicze
śląskie „style odbioru". Pierwszy, bardziej otwarty, nastawiony na recepcję usankcjonowanych
w centrum monarchii wzorów, adoptujący, a zarazem standaryzujący nowości formalne pochodzące
z Wiednia, pozwalający jednak artyście na znaczny „sektor swobody" formalnej — i drugi, poddany
też silnej standaryzacji wzorów, lecz zarazem zorientowany ku wartościom tradycyjnym, spetryfiko-
wanym. uznanym za własne, pozostawiający twórcy niewielki „sektor swobody" formalnej i tema-
tycznej, poszukujący niekiedy wzorców poza granicami monarchii habsburskiej.
4. Rozpatrzmy to zjawisko na konkretnych przykładach. Zacznę od dzieł, zlecanych i przeznaczonych
dla grup społecznych zorientowanych ideowo i politycznie na dwór wiedeński. Na Śląsku są to
niemal wyłącznie fundacje katolickiego kleru i katolickiej arystokracji. Brak jest natomiast fun-
dacji samego dworu lub urzędów władzy cesarskiej, co wynikało z peryferyjnego charakteru pro-
wincji. W tej grupie dzieł trudno znaleźć bezpośrednie naśladownictwa konkretnych wzorów wie-
deńskich, tym niemniej mieszczą się one w szeroko pojętych ramach formalnych i tematycznych,
proponowanych przez wiedeńskie centrum.
W architekturze sakralnej, pałacowej, rzeźbie kultowej i malarstwie kościoła katolickiego przyjmo-
wano czerpane z Wiednia modne motywy dekoracyjne i rozwiązania kompozycyjne oraz obowiązującą
11 Ibid., s. 111-112 oraz F. Matsche, Die Kunst im Dienst der Staatsidee Kaiser Karls VI., Berlin-New York 1981,
passim.
12 H. Sedlmayr, Die politische Bedeutung des deutschen Barocks {Der Reichstil), [w:] Gesamtdeutsche Vergangenheit.
Festgabe fiir Heinrich Ritter von Srbik, Miinchen 1938, s. 126-140.
38 - Rocznik Historii Sztuki t. XVI
297
politycznej — monarcha i jego otoczenie — decydowało także o sprawach artystycznych11. Dwór,
a często sam monarcha, ustanawiał też hierarchię preferowanych wartości estetycznych. Styl im-
perialny (Reichstil)12 czasów cesarza Karola VI nie był wyłącznie dziełem artystów, lecz efektem
realizacji przez nich określonych koncepcji polityczno-propagandowych, wypracowanych przez cesarza
i jego doradców artystycznych: hr. Gundakara von Althana, Carla Gustava Hereusa i Conrada
Adolfa von Albrechta. Rola architektów, rzeźbiarzy czy malarzy polegała na znalezieniu odpowiedniej
formy wizualnej dla preferowanych idei.
W systemie monarchii absolutnej właściwie każde dzieło, powstałe w centrum monarchii, nieza-
leżnie od stopnia swej semantyzacji, dzięki wpisaniu w system scentralizowanej administracji
i zhierarchizowanego społeczeństwa, stawało się potencjalnym wzorcem dla podobnych funkcjonal-
nie lub ideowo dzieł, realizowanych na pozostałych obszarach monarchii.
Rozpatrywanie recepcji wzorów na płaszczyźnie społecznego funkcjonowania dzieła pozwala,
nawet przy braku konkretnych stylistycznych podobieństw, na ujawnienie ogólnego systemu pre-
ferencji, tak formalnych, jak i tematycznych, które nie zawsze musiały znaleźć odbicie w replikach
konkretnych dzieł wzorcowych, lecz determinowały treści ideowe i poetykę form przekazu.
3. Habsburski Śląsk był obszarem peryferyjnym, jedynie pośrednio podporządkowanym, poprzez
Pragę — dawne centrum dyspozycyjne — wiedeńskiej centrali. Był też zarazem prowincją o specy-
ficznym obliczu, bowiem dzięki Piastom śląskim zachował na znacznych obszarach długo wolność
wyznaniową. Także i w XVIII w. wyróżniał się Śląsk przewagą ludności protestanckiej. Obok
licznej protestanckiej szlachty protestanckim było w większości mieszczaństwo wielkich miast:
Wrocławia, Legnicy, Świdnicy czy Jeleniej Góry. Fakt zróżnicowania konfesjonalnego oraz kontynua-
cja, także w XVIII w. ostrej polemiki wyznaniowej, znajdującej odbicie również w dziełach archi-
tektury, malarstwa i rzeźby, ponadto istnienie opozycyjnej wobec Wiednia, odsuniętej od urzędów
protestanckiej szlachty, zadecydowały o znacznym zróżnicowaniu funkcjonujących w społeczeństwie
śląskim ..stylów odbioru".
Wzorce wiedeńskie akceptowane były świadomie przede wszystkim przez politycznie zorientowane
na Wiedeń grupy społeczne: hierarchię kościelną, kler katolicki, jezuitów, katolicką szlachtę i urzęd-
ników cesarskich. Inne grupy — takie jak protestancka szlachta czy bogate mieszczaństwo — pre-
ferowały tradycyjne wzorce, które niezależnie od ich pierwotnej proweniencji poprzez wcześniejszą
akceptację uznano za własne. Stąd też wynikała istotna rola Pragi jako ośrodka dostarczającego
od dawna przyswojonych wzorów. Praga bowiem dla określonych grup odbiorców nie utraciła
także w XVIII w. roli tradycyjnego centrum artystycznego, chociaż utraciła swoją funkcję centrum
politycznego.
Generalnie można przyjąć, iż istniały w XVIII w. równolegle przynajmniej dwa zasadnicze
śląskie „style odbioru". Pierwszy, bardziej otwarty, nastawiony na recepcję usankcjonowanych
w centrum monarchii wzorów, adoptujący, a zarazem standaryzujący nowości formalne pochodzące
z Wiednia, pozwalający jednak artyście na znaczny „sektor swobody" formalnej — i drugi, poddany
też silnej standaryzacji wzorów, lecz zarazem zorientowany ku wartościom tradycyjnym, spetryfiko-
wanym. uznanym za własne, pozostawiający twórcy niewielki „sektor swobody" formalnej i tema-
tycznej, poszukujący niekiedy wzorców poza granicami monarchii habsburskiej.
4. Rozpatrzmy to zjawisko na konkretnych przykładach. Zacznę od dzieł, zlecanych i przeznaczonych
dla grup społecznych zorientowanych ideowo i politycznie na dwór wiedeński. Na Śląsku są to
niemal wyłącznie fundacje katolickiego kleru i katolickiej arystokracji. Brak jest natomiast fun-
dacji samego dworu lub urzędów władzy cesarskiej, co wynikało z peryferyjnego charakteru pro-
wincji. W tej grupie dzieł trudno znaleźć bezpośrednie naśladownictwa konkretnych wzorów wie-
deńskich, tym niemniej mieszczą się one w szeroko pojętych ramach formalnych i tematycznych,
proponowanych przez wiedeńskie centrum.
W architekturze sakralnej, pałacowej, rzeźbie kultowej i malarstwie kościoła katolickiego przyjmo-
wano czerpane z Wiednia modne motywy dekoracyjne i rozwiązania kompozycyjne oraz obowiązującą
11 Ibid., s. 111-112 oraz F. Matsche, Die Kunst im Dienst der Staatsidee Kaiser Karls VI., Berlin-New York 1981,
passim.
12 H. Sedlmayr, Die politische Bedeutung des deutschen Barocks {Der Reichstil), [w:] Gesamtdeutsche Vergangenheit.
Festgabe fiir Heinrich Ritter von Srbik, Miinchen 1938, s. 126-140.
38 - Rocznik Historii Sztuki t. XVI