Rocznik Historii Sztuki (17.1988)

Rocznik Historii Sztuki, t. XVII
Ossolineum 1988
PL ISSN 0080-3472

MARIAN KORNECKI

DWÓR W LASKOWEJ
NA TLE POLSKIEGO KRAJOBRAZU KULTUROWEGO XVII WIEKU

1. Na początku XVII w. dopełnił się proces przeobrażania wiejskiej rezydencji szlacheckiej,
odchodzący stopniowo od typu zwartej, warownej siedziby o średniowiecznych jeszcze reminiscencjach.
Obecnie z dawnego wielofunkcyjnego kompleksu architektonicznego wyodrębnia się zdecydowanie
„dom pański" bez cech obronnych, który w zależności od statusu majątkowego i godności
właściciela oscylować będzie pomiędzy mniej lub bardziej okazałym pałacem a całkiem skromnym
dworem jednowioskowego dziedzica. Niejako na marginesie przemian sporadycznie utrzymuje się
jeszcze „fortalicja", polegająca przeważnie na otoczeniu siedziby ziemnym obwałowaniem.

Proces przeobrażeń był już właściwie zakończony przed potopem szwedzkim, ale o pełnym „zwycię-
stwie" nowych tendencji możemy mówić na podstawie łatwiej uchwytnych przykładów dopiero od nasile-
nia się nowej fali ruchu budowlanego, trwającej od lat sześćdziesiątych, związanej z odbudową zniszczo-
nego wojną kraju. Ruch ten sięgnął w głąb środowisk prowincjonalnych, stosownie do społeczno-
-ekonomicznego modelu Rzeczypospolitej szlacheckiej.

Przemiany oblicza siedziby wiejskiej miały — obok warunkujących je wniosków nabytych z do-
tychczasowych doświadczeń (m. in. bezskuteczności obwarowań dworu wiejskiego) — także swoiste
podłoże ideowe, oparte na propagowaniu sielskości w ramach prądów sarmatyzmu, głęboko
nurtujących środowisko szlacheckie. Innymi czynnikami były również przemiany na polu rzemiosła
i budownictwa, dalsze osłabienie struktur cechowych na rzecz rosnącego zasięgu serwitutów,
a wreszcie pojawienie się kręgu architektów-projektantów w odróżnieniu od rzemieślników-budarzy,
czy w końcu tak charakterystycznych dla epoki, wykształconych dyletantów, tworzących niejako
na „użytek własny", propagujących nowy typ siedziby szlacheckiej.

Nowe tendencje, jak wiadomo, odzwierciedlały w jakimś stopniu modne kierunki wykształcone
za granicą. Aktualne wzorce, głównie włoskiej proweniencji, oparte na traktatach klasyków (głównie
dzieła Scamozziego i Palladia odgrywały tu najsilniejszą rolę), przetwarzane były w wersje
redukcyjne, stosownie do „nieba i zwyczaju polskiego". Truizmem będzie tu przytaczanie raz
jeszcze najbardziej znanej, anonimowej Krótkiej nauki budownictwa... z 1659 r. czy równie popularnych
ustępów z Ekonomiki ziemiańskiej genèralnej Jakuba Kazimierza Haura z 1679 r.1 Niewątpliwie
rola tego rodzaju podręczników, zwłaszcza dla prowincjonalnego odbiorcy, była znaczna, ale
w praktyce nie zawsze w pełni się do nich stosowano. Warto wspomnieć, że Krótka nauka...
niezbyt chętnie odnosiła się do budownictwa drewnianego, a jednak nie zdołała przełamać mocnej
tradycji i upodobania stosowania tego budulca, którego taniość, łatwość uzyskiwania oraz prostota
obróbki — obok przesłanek wynikających z sarmackiej ideologii — przesądzały o przewadze drewnianych
dworów. I takie właśnie dwory stały się elementem szczególnie przystającym do polskiego krajo-
brazu kulturowego.

W podstawowych opracowaniach poświęconych pałacom i dworom polskim XVII w. obraz

1 Krótka nauka budownicza dworów, pałaców, zamków podług nieba i zwyczaju polskiego, Kraków 1659, wyd.
i oprać. A. Miłobędzki, Teksty Źródłowe do Dziejów Teorii Sztuki, t. VII, Wrocław 1957. O tekstach Haura pisał:
J. Starzyński, Wilanów. Dzieje budowy pałacu za Jana III, „Studia do Dziejów Sztuki w Polsce", V: 1933, s. 9 n.
Zob. też A. Miłobędzki, Architektura polska XVII wieku, I, Warszawa 1980, s. 47— 56.