DOI article:
Jakubowska, Bogna: Motywy z księgi Genezis na kapitelu w malborskim Wielkim Refektarzu
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.13595#0023
MOTYWY Z KSIĘGI GENEZIS
19
mńieć dwa źródła arabskie — patriarchy Aleksandrii Eutychesa (znanego też jako Said ibn Batrik
— X w.), który w swoich annałach wymieniał imiona Azrun i Owain51 oraz Barhebraeusa (najczęściej
zwanego Abulpharadsch — XIII w.) i jego Historia Dynastiarum, gdzie podał imiona: Climia i
Lebuda52.
Legenda o córkach Adama także była znana Wincentemu z Beauvais53. Jego wypowiedź na temat
tekstów niekanonicznych świadczy o tolerancji średniowiecznego Kościoła wobec przekazów apokryfi-
cznych:
„Ani nie mówię, że chciałbym apokryfy obdarzać autorytetem (co jest najmniej prawdopodobne),
lecz ponieważ wolno (jak sądzę) je czytać, a także wierzyć tym, które nie są przeciwko wierze
katolickiej, chyba żeby nie miały wartości prawdy, tak i nie twierdzę, że są one prawdziwe lub
fałszywe, lecz tylko przekazuję po prostu te, które przeczytałem, w które zarówno można wierzyć, jak
i je w dobrej wierze czytać"54.
W omówionej grupie gotyckich zabytków, które były zainspirowane apokryfami, do stałych
elementów kompozycji należy w pierwszej kolejności postać Ewy prządki oraz kołyska z dziećmi. Na
trzech spośród nich w kołysce leżą bliźnięta (Malbork, Gammelgarn i Ârentuna), również na trzech
(Malbork, Lund i Ârentuna) kołyskę piastuje najstarsze dziecko ujęte frontalnie, stojące zawsze za
kołyską. To dziecko bez wątpienia można nazwać Kainem. Jemu to, jako najbardziej dorosłemu,
powierzono obowiązek piastowania młodszego rodzeństwa. I właśnie to tak wyraźne podkreślenie
postaci Kaina jest pewnym odejściem od treści przekazów apokryficznych tradycji syryjskiej. Skoro
bowiem odtworzono bliźnięta w kołysce, to — zgodnie z tymi apokryfami — Kain winien być w
kolebce razem ze swoją bliźniaczą siostrą. Porównując teksty z ich formułą plastyczną stwierdzamy,
że zarówno postacie bliźniąt w kołysce na portalu w Gammelgarn, jak i kompozycja kwatery stall w
Lund, odpowiadają opisom obu zasadniczych grup apokryfów, zarówno tej, która opowiada o
bliźniętach, jak i tej, która akcentuje różnicę wieku między kolejnymi potomkami pary praprzodków.
Natomiast ujęcie ukazujące Kaina stojącego obok bliźniąt w kołysce nie w pełni ilustruje przekazy
literackie.
Motyw „Ewy z kołyską" nie pojawił się nagle dopiero w XIV stuleciu. Jest nam bowiem znany
wcześniejszy zabytek, który świadczy o jego dawniejszej, jeszcze romańskiej tradycji. Zabytkiem tym
jest miniatura zdobiąca nie zidentyfikowany kodeks z Monachium. Ma ona dla wyliczonych już dzieł
gotyckich wartość archetypu. Wzmiankował ją w 1887 r. Franz Buttner pisząc: „Na jednej z miniatur
(Monachium) znajduje się troje dzieci, jedno jest na łonie, drugie w kołysce, która kołysana jest przez
trzecie. To jest tu uderzające, ponieważ w Biblii na razie o żadnym innym dziecku nie ma mowy; być
może w taki sposób wypełniono lukę i wskazano na niewiasty Kaina i Abla, które przecież także
musiały być dziećmi Ewy"55.
Miniaturę tę zauważył i Josef Kirchner i pisał o niej w rozdziale IV pracy, omawiającej romańskie
dzieła poświęcone tematowi Adama i Ewy56. Uzupełnia on poprzednią wypowiedź o komentarz, że
miniatura ta łączy się z rodzajowym nurtem w sztuce. Podaje też informację, że zabytek ten pochodzi
z „K. Bibliothek in Miinchen", jednak bez bliższego identyfikowania kodeksu. Sam opis miniatury
potwierdza spostrzeżenia poprzedniego autora. W obu natomiast wzmiankach pominięto dość ważny
dla nas szczegół — czy Ewa przedstawiona była z kądzielą.
Jest sprawą interesującą, że schemat kompozycji znany z opisu miniatury z Monachium został
wiernie powtórzony na kwaterze stall z Lund. Kompozycję tę uznać można nie tyle za formę
odstępstwa na rzecz rodzajowości, ile raczej za kompromisowe połączenie tradycyjnego schematu
51 Ibid., s. 347, 348; Dillmann, op.cit., s. 8, 139, przyp. 52.
52 Ronsch, op. cit., s. 375.
53 Renan, op. cit., s. 467, przyp. 17.
54 Tekst zawarty w Generałis Prologus do Spéculum Maius cytuję za Vollmerem, op. cit., s. 33, przyp. 20 rb.
55 Bttttner, op. cit., s. 33. Podjęte przeze mnie próby zidentyfikowania manuskryptu zdobionego opisywaną miniaturą
dotychczas nie powiodły się. W tym miejscu czuję się zobowiązana wyrazić moją wielką wdzięczność prof. Florentine
Mutherich z Zentralinstitut fur Kunsgescbichte oraz dr Elisabeth Klemm z Bayrische Staatsbibliothek w Monachium za
okazaną mi pomoc w poszukiwaniu kodeksu.
56 Kirchner, op. cit., s. 67.
19
mńieć dwa źródła arabskie — patriarchy Aleksandrii Eutychesa (znanego też jako Said ibn Batrik
— X w.), który w swoich annałach wymieniał imiona Azrun i Owain51 oraz Barhebraeusa (najczęściej
zwanego Abulpharadsch — XIII w.) i jego Historia Dynastiarum, gdzie podał imiona: Climia i
Lebuda52.
Legenda o córkach Adama także była znana Wincentemu z Beauvais53. Jego wypowiedź na temat
tekstów niekanonicznych świadczy o tolerancji średniowiecznego Kościoła wobec przekazów apokryfi-
cznych:
„Ani nie mówię, że chciałbym apokryfy obdarzać autorytetem (co jest najmniej prawdopodobne),
lecz ponieważ wolno (jak sądzę) je czytać, a także wierzyć tym, które nie są przeciwko wierze
katolickiej, chyba żeby nie miały wartości prawdy, tak i nie twierdzę, że są one prawdziwe lub
fałszywe, lecz tylko przekazuję po prostu te, które przeczytałem, w które zarówno można wierzyć, jak
i je w dobrej wierze czytać"54.
W omówionej grupie gotyckich zabytków, które były zainspirowane apokryfami, do stałych
elementów kompozycji należy w pierwszej kolejności postać Ewy prządki oraz kołyska z dziećmi. Na
trzech spośród nich w kołysce leżą bliźnięta (Malbork, Gammelgarn i Ârentuna), również na trzech
(Malbork, Lund i Ârentuna) kołyskę piastuje najstarsze dziecko ujęte frontalnie, stojące zawsze za
kołyską. To dziecko bez wątpienia można nazwać Kainem. Jemu to, jako najbardziej dorosłemu,
powierzono obowiązek piastowania młodszego rodzeństwa. I właśnie to tak wyraźne podkreślenie
postaci Kaina jest pewnym odejściem od treści przekazów apokryficznych tradycji syryjskiej. Skoro
bowiem odtworzono bliźnięta w kołysce, to — zgodnie z tymi apokryfami — Kain winien być w
kolebce razem ze swoją bliźniaczą siostrą. Porównując teksty z ich formułą plastyczną stwierdzamy,
że zarówno postacie bliźniąt w kołysce na portalu w Gammelgarn, jak i kompozycja kwatery stall w
Lund, odpowiadają opisom obu zasadniczych grup apokryfów, zarówno tej, która opowiada o
bliźniętach, jak i tej, która akcentuje różnicę wieku między kolejnymi potomkami pary praprzodków.
Natomiast ujęcie ukazujące Kaina stojącego obok bliźniąt w kołysce nie w pełni ilustruje przekazy
literackie.
Motyw „Ewy z kołyską" nie pojawił się nagle dopiero w XIV stuleciu. Jest nam bowiem znany
wcześniejszy zabytek, który świadczy o jego dawniejszej, jeszcze romańskiej tradycji. Zabytkiem tym
jest miniatura zdobiąca nie zidentyfikowany kodeks z Monachium. Ma ona dla wyliczonych już dzieł
gotyckich wartość archetypu. Wzmiankował ją w 1887 r. Franz Buttner pisząc: „Na jednej z miniatur
(Monachium) znajduje się troje dzieci, jedno jest na łonie, drugie w kołysce, która kołysana jest przez
trzecie. To jest tu uderzające, ponieważ w Biblii na razie o żadnym innym dziecku nie ma mowy; być
może w taki sposób wypełniono lukę i wskazano na niewiasty Kaina i Abla, które przecież także
musiały być dziećmi Ewy"55.
Miniaturę tę zauważył i Josef Kirchner i pisał o niej w rozdziale IV pracy, omawiającej romańskie
dzieła poświęcone tematowi Adama i Ewy56. Uzupełnia on poprzednią wypowiedź o komentarz, że
miniatura ta łączy się z rodzajowym nurtem w sztuce. Podaje też informację, że zabytek ten pochodzi
z „K. Bibliothek in Miinchen", jednak bez bliższego identyfikowania kodeksu. Sam opis miniatury
potwierdza spostrzeżenia poprzedniego autora. W obu natomiast wzmiankach pominięto dość ważny
dla nas szczegół — czy Ewa przedstawiona była z kądzielą.
Jest sprawą interesującą, że schemat kompozycji znany z opisu miniatury z Monachium został
wiernie powtórzony na kwaterze stall z Lund. Kompozycję tę uznać można nie tyle za formę
odstępstwa na rzecz rodzajowości, ile raczej za kompromisowe połączenie tradycyjnego schematu
51 Ibid., s. 347, 348; Dillmann, op.cit., s. 8, 139, przyp. 52.
52 Ronsch, op. cit., s. 375.
53 Renan, op. cit., s. 467, przyp. 17.
54 Tekst zawarty w Generałis Prologus do Spéculum Maius cytuję za Vollmerem, op. cit., s. 33, przyp. 20 rb.
55 Bttttner, op. cit., s. 33. Podjęte przeze mnie próby zidentyfikowania manuskryptu zdobionego opisywaną miniaturą
dotychczas nie powiodły się. W tym miejscu czuję się zobowiązana wyrazić moją wielką wdzięczność prof. Florentine
Mutherich z Zentralinstitut fur Kunsgescbichte oraz dr Elisabeth Klemm z Bayrische Staatsbibliothek w Monachium za
okazaną mi pomoc w poszukiwaniu kodeksu.
56 Kirchner, op. cit., s. 67.