DOI Artikel:
Dobrzeniecki, Tadeusz: Teoria dwóch mieczy w programie Sądu Ostatecznego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.16407#0033
TEORIA DWÓCH MIECZY W PROGRAMIE SĄDU OSTATECZNEGO
31
zaś skryptor pomiędzy Piotrem i Pawłem, patronami opactwa, poleca się wstawiennictwu św. Grzegorza a do
Chrystusa kieruje prośbę, wypisaną ponad glorią: „Qui dator es vitae scriptori crimina posce".
Drugi rękopis z kilkoma utworami (wśród nich reguła św. Benedykta) powstał w ostatniej ćwierci XI w.
w opactwie St. Airy w Verdun41. Na fol. 69 znajduje się miniatura z przedstawieniem Chrystusa w majestacie
(napis: ШС DEUS) i pokornie proszących Orędowników: Marii (HIC GENITRIX) i Jana Chrzciciela (HIC PRECO
PROPHETA SALUTIS). Dolną strefę wypełniają stojący obok siebie trzej patronowie opactwa (AGERICUS,
ANDREAS, MARTINUS), założonego w 1037 r. przez zakonników z klasztoru St. Maximin w Trewirze.
Najstarszym przykładem zastosowania połączenia Maiestas Domini z Deesis w ściennej dekoracji absy-
dy jest malowidło w zamkowej kaplicy w Les Allinges (Haute-Savoie), koniec XI lub początek XII w.42
W wieku XII prawie jednocześnie powstają długie szeregi przedstawień w absydach westfalskich i nadreń-
skich klasztorów43.
W wieku XII przedstawienie Maiestas Domini znalazło pod wpływem klasztorów kongregacji kluniac-
kiej nowe zastosowanie na tympanonach jako centralny motyw programu rzeźbiarskiego wyposażenia portali.
Wczesnym potwierdzeniem złożonej treści przedstawienia Maiestas Domini jest całostronicowa minia-
tura w anglo-saksońskim kodeksie z XI w., ukazująca imponującą postać Chrystusa, boskiego sprawiedliwego
Sędziego, w pozycji siedzącej w mandorli, przemawiającego z uniesioną prawicą a lewą dłoń opierającego na
otwartym kodeksie z napisem minuskułowym: „Ego sum lux mundi. ego venio in die iudicii qui de morte
surrexi. ego vivo in aeternum". Na szacie znajdują się dwa majuskułowe napisy: IUSTUS IUDEX i REX
REGUM44 (il. 11).
Wszystkie te napisy określają treść Sądu Ostatecznego, sprawowanego przez Chrystusa - sprawiedliwe-
go Sędziego. Powstanie i długie trwanie przedstawień tego sądu wiąże się z wykształceniem kościelnego
portalu z rzeźbiarsko opracowanym we Francji tympanonem4". Główne literackie źródła ikonografii Chrystu-
sa pochodzą ze Starego Testamentu i Apokalipsy św. Jana.
Nowatorskie i wywierające wpływ wykształcenie we Francji programu Sądu Ostatecznego uzasadnia
omówienie najważniejszych przykładów:
Moissac, opacki kościół St. Pierre, portal południowy, 1 120-1 130: adoracja Maiestas Domini przez 24
Starców z Apokalipsy św. Jana46 (il. 12): „... et ecce sedes posita erat in caelo, et supra sedem sedens (=Chri-
stus). Et qui sedebat similis erat aspectui lapidis, iaspidis et sardinis ; et iris erat in circuito sedis similis visioni
smaragdinae. Et in circuitu sedis sedilia vigintiquattuor et super thronos vigintiquattuor seniores sedentes,
circumamicti vestimentis albis, et in capitibis eorum coronae aurae ; et in throno procedebant fulgura et voces
et tonitrua ; et septem lampades ardentes ante thronum, qui sunt septem spiritus Dei. Et in conspectu sedis
tanquam mare vitreum simile crystallo ; et in medio sedis et in circuitu sedis quattuor animalia plena oculis
ante et retro. Et animal primum simile leoni, et secundum animal simile vitulo, et tertium animal habens
faciem quasi hominis et quartum animal simile aquilae volanti".
Kompozycja wizji składa się z czterech poziomych stref. Starcy tronują w trzech szeregach nad szklanym
morzem: przedstawienie fal pod drugim i trzecim szeregiem postaci. Dwa Anioły trzymają wstęgi zapisane
tekstem Apokalipsy XX, 11-15, który określa całe przedstawienie na tympanonie jako sąd: „Et vidi thronum
magnum candidum et sedentem super eum [...] Et vidi mortuos magnos et pusillos stantes in conspectu throni
; et libri aperti sunt, et alius liber apertus est, qui est vitae ; et iudicati sunt mortui ex his, quae scripta erant
41 Verdun, Bibliothèque Municipale, Ms. 10, fol. 69r; Rhein und Maas, op.cit, s. 186, C. 14.
42 Demus, op.cit., s. 93, 136.
4j P. С lem en Die Romanische Monumentalmalerei in den Rheinlanden, Dusseldorf 1916, s. 636-638, il. 443^145,
tabl. XLI.
44 C.R. Dodwell, The Canterbury School of Illumination 1066-1200, Cambridge 1954, tabl. 246: Cambridge, Trinity
College Ms. B. 15.34, fol. 1; E. Temple, Anglo-Saxon Manuscripts 900-1066, London 1976, s. 92, Homilie anglosaksońskie,
ок. 1020-30, il. 241.
45 В. Rupprecht, Romanische Skulptur in Frankreich, Munchen 1975, s. 22-26: Reliefskulptur an Portalen und Passaden
und weitere Aufgaben, s. 22: die Bildwelt der romanischen Portale Frankreichs ist ein Schliissel zum Verstandnis der ganzen
Epoche; G. Duby, Friihzeit des abendlandischen Christentums 980-1140, Genève 1967, s. 203 ilustracja barwna, portal południo-
wy 1110-1115; Tympans romans, „Zodiaąue" 1964, il. 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20; J. В а 11 r u ś а i t i s, La stylistique ornamentale
dans la sculpture romane, Paris 1931: La composition du tympan et l'ornament de l'archivolte, s. 257-8, il. 736.
46 Rupprecht, op.cit., s. 50-51, il. 50, 52, 53; W. Sauerlânder, Ûber die Komposition des Weltgerichts - Tympanon
in Autun, „Zeitschrift fur Kunstgeschichte" Bd. XXIX: 1966, H. 4, s. 261-294; J. Baum, Die Malerei und Plastik des Mittelalters
II. Deutschland, Frankreich und Britannien, Wildpark-Potsdam 1930, s. 101, 192, 202, 204, il. 169.
31
zaś skryptor pomiędzy Piotrem i Pawłem, patronami opactwa, poleca się wstawiennictwu św. Grzegorza a do
Chrystusa kieruje prośbę, wypisaną ponad glorią: „Qui dator es vitae scriptori crimina posce".
Drugi rękopis z kilkoma utworami (wśród nich reguła św. Benedykta) powstał w ostatniej ćwierci XI w.
w opactwie St. Airy w Verdun41. Na fol. 69 znajduje się miniatura z przedstawieniem Chrystusa w majestacie
(napis: ШС DEUS) i pokornie proszących Orędowników: Marii (HIC GENITRIX) i Jana Chrzciciela (HIC PRECO
PROPHETA SALUTIS). Dolną strefę wypełniają stojący obok siebie trzej patronowie opactwa (AGERICUS,
ANDREAS, MARTINUS), założonego w 1037 r. przez zakonników z klasztoru St. Maximin w Trewirze.
Najstarszym przykładem zastosowania połączenia Maiestas Domini z Deesis w ściennej dekoracji absy-
dy jest malowidło w zamkowej kaplicy w Les Allinges (Haute-Savoie), koniec XI lub początek XII w.42
W wieku XII prawie jednocześnie powstają długie szeregi przedstawień w absydach westfalskich i nadreń-
skich klasztorów43.
W wieku XII przedstawienie Maiestas Domini znalazło pod wpływem klasztorów kongregacji kluniac-
kiej nowe zastosowanie na tympanonach jako centralny motyw programu rzeźbiarskiego wyposażenia portali.
Wczesnym potwierdzeniem złożonej treści przedstawienia Maiestas Domini jest całostronicowa minia-
tura w anglo-saksońskim kodeksie z XI w., ukazująca imponującą postać Chrystusa, boskiego sprawiedliwego
Sędziego, w pozycji siedzącej w mandorli, przemawiającego z uniesioną prawicą a lewą dłoń opierającego na
otwartym kodeksie z napisem minuskułowym: „Ego sum lux mundi. ego venio in die iudicii qui de morte
surrexi. ego vivo in aeternum". Na szacie znajdują się dwa majuskułowe napisy: IUSTUS IUDEX i REX
REGUM44 (il. 11).
Wszystkie te napisy określają treść Sądu Ostatecznego, sprawowanego przez Chrystusa - sprawiedliwe-
go Sędziego. Powstanie i długie trwanie przedstawień tego sądu wiąże się z wykształceniem kościelnego
portalu z rzeźbiarsko opracowanym we Francji tympanonem4". Główne literackie źródła ikonografii Chrystu-
sa pochodzą ze Starego Testamentu i Apokalipsy św. Jana.
Nowatorskie i wywierające wpływ wykształcenie we Francji programu Sądu Ostatecznego uzasadnia
omówienie najważniejszych przykładów:
Moissac, opacki kościół St. Pierre, portal południowy, 1 120-1 130: adoracja Maiestas Domini przez 24
Starców z Apokalipsy św. Jana46 (il. 12): „... et ecce sedes posita erat in caelo, et supra sedem sedens (=Chri-
stus). Et qui sedebat similis erat aspectui lapidis, iaspidis et sardinis ; et iris erat in circuito sedis similis visioni
smaragdinae. Et in circuitu sedis sedilia vigintiquattuor et super thronos vigintiquattuor seniores sedentes,
circumamicti vestimentis albis, et in capitibis eorum coronae aurae ; et in throno procedebant fulgura et voces
et tonitrua ; et septem lampades ardentes ante thronum, qui sunt septem spiritus Dei. Et in conspectu sedis
tanquam mare vitreum simile crystallo ; et in medio sedis et in circuitu sedis quattuor animalia plena oculis
ante et retro. Et animal primum simile leoni, et secundum animal simile vitulo, et tertium animal habens
faciem quasi hominis et quartum animal simile aquilae volanti".
Kompozycja wizji składa się z czterech poziomych stref. Starcy tronują w trzech szeregach nad szklanym
morzem: przedstawienie fal pod drugim i trzecim szeregiem postaci. Dwa Anioły trzymają wstęgi zapisane
tekstem Apokalipsy XX, 11-15, który określa całe przedstawienie na tympanonie jako sąd: „Et vidi thronum
magnum candidum et sedentem super eum [...] Et vidi mortuos magnos et pusillos stantes in conspectu throni
; et libri aperti sunt, et alius liber apertus est, qui est vitae ; et iudicati sunt mortui ex his, quae scripta erant
41 Verdun, Bibliothèque Municipale, Ms. 10, fol. 69r; Rhein und Maas, op.cit, s. 186, C. 14.
42 Demus, op.cit., s. 93, 136.
4j P. С lem en Die Romanische Monumentalmalerei in den Rheinlanden, Dusseldorf 1916, s. 636-638, il. 443^145,
tabl. XLI.
44 C.R. Dodwell, The Canterbury School of Illumination 1066-1200, Cambridge 1954, tabl. 246: Cambridge, Trinity
College Ms. B. 15.34, fol. 1; E. Temple, Anglo-Saxon Manuscripts 900-1066, London 1976, s. 92, Homilie anglosaksońskie,
ок. 1020-30, il. 241.
45 В. Rupprecht, Romanische Skulptur in Frankreich, Munchen 1975, s. 22-26: Reliefskulptur an Portalen und Passaden
und weitere Aufgaben, s. 22: die Bildwelt der romanischen Portale Frankreichs ist ein Schliissel zum Verstandnis der ganzen
Epoche; G. Duby, Friihzeit des abendlandischen Christentums 980-1140, Genève 1967, s. 203 ilustracja barwna, portal południo-
wy 1110-1115; Tympans romans, „Zodiaąue" 1964, il. 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20; J. В а 11 r u ś а i t i s, La stylistique ornamentale
dans la sculpture romane, Paris 1931: La composition du tympan et l'ornament de l'archivolte, s. 257-8, il. 736.
46 Rupprecht, op.cit., s. 50-51, il. 50, 52, 53; W. Sauerlânder, Ûber die Komposition des Weltgerichts - Tympanon
in Autun, „Zeitschrift fur Kunstgeschichte" Bd. XXIX: 1966, H. 4, s. 261-294; J. Baum, Die Malerei und Plastik des Mittelalters
II. Deutschland, Frankreich und Britannien, Wildpark-Potsdam 1930, s. 101, 192, 202, 204, il. 169.