DOI Artikel:
Pokora, Jakub: Totus morio: dwa wyjątkowe pomniki błaznów książąt pomorskich z przełomu XVI i XVII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.16407#0227
TOTUS MORIO
225
i z akcesoriami na pozór typowymi dla przełomu XVI i XVII w. (kołpak, kreza, przepasany kaftan, długi do
kolan, pończochy, ciżmy itd.). Lewą- prawie zamkniętą- dłonią, niezdarnie umieszczoną na wysokości pasa,
postać wykonuje jakiś gest, polegający na skierowaniu ku górze kciuka i wyprostowanego palca wskazujące-
go. U stóp mężczyzny w rogach płyty, po lewej leży otwarty kufel, po prawej - ukośnie położony kartusz
z zatartym monogramem (może „FCB"). Płytę obiega inskrypcja w pochyłej kapitale: „SIC CAPVT ECCE
MANVS / GESTVSQVE ...T / HINTZI(us) HAVD MIR(um) / MORIO TOT(us) ERAT. OBIIT A(nn)0.
1599. 17. MARTII". Epigramat jest dziś tylko fragmentarycznie zachowany, podobnie jak już w 1763 r.
Opisana płyta upamiętnia trefnisia ks. Jana Fryderyka. Informacje o dziejach błazna i jego nagrobku
spotykamy w literaturze lokalnej i obcej, począwszy od 1763 r.9 Zabytek stał się przedmiotem historii sztuki
właściwie na początku XX w., kiedy Hugo Lemcke w swoim inwentarzu dał dokładny opis i rysunek płyty10
(il. 2). Trzeba było czekać aż kilkadziesiąt lat, by historycy sztuki znów zainteresowali się nagrobkiem, za
każdym razem jednak w sposób dalece pobieżny, bo niemalże wyłącznie na podstawie konstatacji Lemckego,
bez uwzględniania szerszej literatury z dziedziny historii kultury. Zofia Fafius i inni autorzy przy okazji
omawiania mecenatu książąt zachodniopomorskich napomykają o płycie jako o dobrej klasy pomniku funda-
cji Jana Fryderyka11. Maria Glińska dodaje kilka istotnych spostrzeżeń. Zwraca uwagę między innymi na:
l)typ nagrobka, przysługujący tylko szlachcie, popularny na Pomorzu od połowy XVI w.; 2) oryginalne
ukazanie postaci, która nie stoi, jak zazwyczaj, ale kroczy; 3) moralizatorski gest lewej dłoni, skierowanej do
widza; 4) precyzyjne oddanie detalu, co ma wskazywać na artystę o dobrych kwalifikacjach, z którym nie
udało się jednak połączyć żadnego innego dzieła12. Piszący te słowa dorzucił, że pomnik stanowi niezwykle
rzadki przykład zachowanego nagrobka błazna13.
Płyta Hintzego, według mnie jednak dość miernej klasy artystycznej, intryguje tak formą, jak treścią. Co
do typu nagrobka sprawa jest oczywista i słusznie podniesiona przez M. Glińską14. Ale z naciskiem należy
podkreślić, że cała postać, choć nieporadnie, ukazana jest w pełnym ruchu. Mężczyzna nie stoi w „tańczącym
kontrapoście", znanym na przykład z płyt śląskich od 2 połowy XVI w., ale najwyraźniej zdaje się wychodzić
z prostokątnej wnęki, w której ledwo się mieści. Lekko wygięty w prawo, rozkołysanym krokiem idzie ukośnie
ku widzowi, przykuwając jego uwagę żywą gestykulacją. W narożach płyty, tu tylko dolnych, zamiast tarcz
herbowych znalazły się dwa przedmioty - przewrócony kufel i także nie stojący, bo półleżący kartusz1'.
9 J.C.C. Oerlichs, Das Gepriesene Andencken der Pommer s chen Hertzoge..., Berlin 1763, s. 39-42; L. W. Bruegge-
mann, Ausfuhrliche Beschreibung des gegenwdrtigen Zustandes des Kônigl. Preussischen Herzogthums Vor- und Hinter-Po-
mmern, Bd. I., T. II, Stettin 1784, s. 226; К. F. FlôgeL Geschichte der Hofnarren..., Liegnitz und Leipzig 1789, s. 274-276;
[J.] Do ran, The History of Court Fools, London 1858, s. 345; F. Nick, Die Hof- und Volks-Narren sammt den nàrrischen
Lustbarkeiten der verschiedenen Stànde aller Vôlker und Zeiten, Bd. 1, Stuttgart 1861, s. 261-263; Haas, op.cit., s. 37-44;
E. Welsford The Fool. His Social and Literary Histoty, London 1935, s. 139; Z. Boras, Książęta Pomorza Zachodniego.
Z dziejów dynastii Gryfitów, Poznań 1978, s. 248-249. - Pomijam wzmianki w literaturze turystyczno-krajoznawczej, jak np.
w: C. Piskorski, Województwo szczecińskie. Przewodnik, Warszawa 1966, s. 145.
10 H. Lemcke, Die Bau- und Kunstdenkmàler des Regierungsbezirks Stettin, Bd. 2, Stettin 1910, s. 182-183, il. 23 na
s. 178: z literatury przytacza tylko Oerlichsa i Brueggemanna, a nie zachowany tekst inskrypcji, bez uzasadnienia, uzupełnia
słowami: „ET SIGNA FEREBAT". Ta wstawka nie ma racji bytu z punktu widzenia analizy filologicznej całej inskrypcji (za to
stwierdzenie dziękuję prof. dr hab. Leonowi Błaszczykowi).
11 Z. Fafius, M. Glińska, Z. Radacki, Mecenat książąt zachodniopomorskich w XVI i XVII w., [w:] Funkcja dzieła
sztuki. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Szczecin, listopad 1970, Warszawa 1972, s. 172.
12 M. Glińska, Plastyka kamienna na Pomorzu Zachodnim w latach 1530-1640, [w:] Sztuka Pomorza Zachodniego, pod
red. Z. Swiechowskiego, Warszawa 1973, s. 341-342, il. 21 na s. 340.; ta sama, Książęce fundacje w zakresie rzeźby kamiennej,
[w:] Mecenat artystyczny książąt Pomorza Zachodniego. Materiały z Sesji Oddziału Szczecińskiego Stowarzyszenia Historyków
Sztuki w Zamku Królewskim w Warszawie, 21-22. listopada 1986, Szczecin 1990, s. 83-84, il. 5. 11.
13 J. Pokora, Nicolaus mein Herr, ich hab ' kein ' Rock mehr. (Die Gestalt des Narren Klaus im Ratssaal des Rathauses zu
Thorn), „Biuletyn Historii Sztuki" XLIX: 1987, nr 3-4, s. 278, przyp. 18, il. 1 na s. 273. Tamże częściowo błędna lokalizacja -
Podlesie zamiast Sowna - wynikła stąd, że wioska Podlesie (Friedrichswalde) po 1951 r. została włączona do Sowna (Hintzendorf).
14 O genezie typu: L. Kalinowski, Płyta nagrobkowa Jana z Czerniny w Rydzynie. Zagadnienie interpretacji, „Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego" XLV: „Prace z historii sztuki" I: 1962, s. 5-29, przedruk [w:] tenże, Spéculum artis.
Treści dzieła sztuki średniowiecza i renesansu, Warszawa 1989, s. 385 n. - W czasach reformacji typ pomnika charakterystyczny
na ziemiach niemieckich dla szlachty, chętnie przejmowany przez wyższe warstwy mieszczaństwa i duchowieństwo, trwający aż po
XVIII w. (Ostatnio na ten temat: J. Harasimowicz, Mors janua vitae. Śląskie epitafia i nagrobki wieku reformacji, Wrocław
1992, s. 61-64 «Acta Universitatis Wratislaviensis MXCVIII: Historia Sztuki III» - tamże literatura).
15 Monogram na kartuszu, dziś prawie nieczytelny, wg Lemcke, op.cit., s. 183 składał się z liter F. С. B. Sądząc po
lokalizacji na płycie, najpewniej był znakiem osobistym błazna, a nie jego pana, ks. Jana Fryderyka, domniemanego fundatora
225
i z akcesoriami na pozór typowymi dla przełomu XVI i XVII w. (kołpak, kreza, przepasany kaftan, długi do
kolan, pończochy, ciżmy itd.). Lewą- prawie zamkniętą- dłonią, niezdarnie umieszczoną na wysokości pasa,
postać wykonuje jakiś gest, polegający na skierowaniu ku górze kciuka i wyprostowanego palca wskazujące-
go. U stóp mężczyzny w rogach płyty, po lewej leży otwarty kufel, po prawej - ukośnie położony kartusz
z zatartym monogramem (może „FCB"). Płytę obiega inskrypcja w pochyłej kapitale: „SIC CAPVT ECCE
MANVS / GESTVSQVE ...T / HINTZI(us) HAVD MIR(um) / MORIO TOT(us) ERAT. OBIIT A(nn)0.
1599. 17. MARTII". Epigramat jest dziś tylko fragmentarycznie zachowany, podobnie jak już w 1763 r.
Opisana płyta upamiętnia trefnisia ks. Jana Fryderyka. Informacje o dziejach błazna i jego nagrobku
spotykamy w literaturze lokalnej i obcej, począwszy od 1763 r.9 Zabytek stał się przedmiotem historii sztuki
właściwie na początku XX w., kiedy Hugo Lemcke w swoim inwentarzu dał dokładny opis i rysunek płyty10
(il. 2). Trzeba było czekać aż kilkadziesiąt lat, by historycy sztuki znów zainteresowali się nagrobkiem, za
każdym razem jednak w sposób dalece pobieżny, bo niemalże wyłącznie na podstawie konstatacji Lemckego,
bez uwzględniania szerszej literatury z dziedziny historii kultury. Zofia Fafius i inni autorzy przy okazji
omawiania mecenatu książąt zachodniopomorskich napomykają o płycie jako o dobrej klasy pomniku funda-
cji Jana Fryderyka11. Maria Glińska dodaje kilka istotnych spostrzeżeń. Zwraca uwagę między innymi na:
l)typ nagrobka, przysługujący tylko szlachcie, popularny na Pomorzu od połowy XVI w.; 2) oryginalne
ukazanie postaci, która nie stoi, jak zazwyczaj, ale kroczy; 3) moralizatorski gest lewej dłoni, skierowanej do
widza; 4) precyzyjne oddanie detalu, co ma wskazywać na artystę o dobrych kwalifikacjach, z którym nie
udało się jednak połączyć żadnego innego dzieła12. Piszący te słowa dorzucił, że pomnik stanowi niezwykle
rzadki przykład zachowanego nagrobka błazna13.
Płyta Hintzego, według mnie jednak dość miernej klasy artystycznej, intryguje tak formą, jak treścią. Co
do typu nagrobka sprawa jest oczywista i słusznie podniesiona przez M. Glińską14. Ale z naciskiem należy
podkreślić, że cała postać, choć nieporadnie, ukazana jest w pełnym ruchu. Mężczyzna nie stoi w „tańczącym
kontrapoście", znanym na przykład z płyt śląskich od 2 połowy XVI w., ale najwyraźniej zdaje się wychodzić
z prostokątnej wnęki, w której ledwo się mieści. Lekko wygięty w prawo, rozkołysanym krokiem idzie ukośnie
ku widzowi, przykuwając jego uwagę żywą gestykulacją. W narożach płyty, tu tylko dolnych, zamiast tarcz
herbowych znalazły się dwa przedmioty - przewrócony kufel i także nie stojący, bo półleżący kartusz1'.
9 J.C.C. Oerlichs, Das Gepriesene Andencken der Pommer s chen Hertzoge..., Berlin 1763, s. 39-42; L. W. Bruegge-
mann, Ausfuhrliche Beschreibung des gegenwdrtigen Zustandes des Kônigl. Preussischen Herzogthums Vor- und Hinter-Po-
mmern, Bd. I., T. II, Stettin 1784, s. 226; К. F. FlôgeL Geschichte der Hofnarren..., Liegnitz und Leipzig 1789, s. 274-276;
[J.] Do ran, The History of Court Fools, London 1858, s. 345; F. Nick, Die Hof- und Volks-Narren sammt den nàrrischen
Lustbarkeiten der verschiedenen Stànde aller Vôlker und Zeiten, Bd. 1, Stuttgart 1861, s. 261-263; Haas, op.cit., s. 37-44;
E. Welsford The Fool. His Social and Literary Histoty, London 1935, s. 139; Z. Boras, Książęta Pomorza Zachodniego.
Z dziejów dynastii Gryfitów, Poznań 1978, s. 248-249. - Pomijam wzmianki w literaturze turystyczno-krajoznawczej, jak np.
w: C. Piskorski, Województwo szczecińskie. Przewodnik, Warszawa 1966, s. 145.
10 H. Lemcke, Die Bau- und Kunstdenkmàler des Regierungsbezirks Stettin, Bd. 2, Stettin 1910, s. 182-183, il. 23 na
s. 178: z literatury przytacza tylko Oerlichsa i Brueggemanna, a nie zachowany tekst inskrypcji, bez uzasadnienia, uzupełnia
słowami: „ET SIGNA FEREBAT". Ta wstawka nie ma racji bytu z punktu widzenia analizy filologicznej całej inskrypcji (za to
stwierdzenie dziękuję prof. dr hab. Leonowi Błaszczykowi).
11 Z. Fafius, M. Glińska, Z. Radacki, Mecenat książąt zachodniopomorskich w XVI i XVII w., [w:] Funkcja dzieła
sztuki. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Szczecin, listopad 1970, Warszawa 1972, s. 172.
12 M. Glińska, Plastyka kamienna na Pomorzu Zachodnim w latach 1530-1640, [w:] Sztuka Pomorza Zachodniego, pod
red. Z. Swiechowskiego, Warszawa 1973, s. 341-342, il. 21 na s. 340.; ta sama, Książęce fundacje w zakresie rzeźby kamiennej,
[w:] Mecenat artystyczny książąt Pomorza Zachodniego. Materiały z Sesji Oddziału Szczecińskiego Stowarzyszenia Historyków
Sztuki w Zamku Królewskim w Warszawie, 21-22. listopada 1986, Szczecin 1990, s. 83-84, il. 5. 11.
13 J. Pokora, Nicolaus mein Herr, ich hab ' kein ' Rock mehr. (Die Gestalt des Narren Klaus im Ratssaal des Rathauses zu
Thorn), „Biuletyn Historii Sztuki" XLIX: 1987, nr 3-4, s. 278, przyp. 18, il. 1 na s. 273. Tamże częściowo błędna lokalizacja -
Podlesie zamiast Sowna - wynikła stąd, że wioska Podlesie (Friedrichswalde) po 1951 r. została włączona do Sowna (Hintzendorf).
14 O genezie typu: L. Kalinowski, Płyta nagrobkowa Jana z Czerniny w Rydzynie. Zagadnienie interpretacji, „Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego" XLV: „Prace z historii sztuki" I: 1962, s. 5-29, przedruk [w:] tenże, Spéculum artis.
Treści dzieła sztuki średniowiecza i renesansu, Warszawa 1989, s. 385 n. - W czasach reformacji typ pomnika charakterystyczny
na ziemiach niemieckich dla szlachty, chętnie przejmowany przez wyższe warstwy mieszczaństwa i duchowieństwo, trwający aż po
XVIII w. (Ostatnio na ten temat: J. Harasimowicz, Mors janua vitae. Śląskie epitafia i nagrobki wieku reformacji, Wrocław
1992, s. 61-64 «Acta Universitatis Wratislaviensis MXCVIII: Historia Sztuki III» - tamże literatura).
15 Monogram na kartuszu, dziś prawie nieczytelny, wg Lemcke, op.cit., s. 183 składał się z liter F. С. B. Sądząc po
lokalizacji na płycie, najpewniej był znakiem osobistym błazna, a nie jego pana, ks. Jana Fryderyka, domniemanego fundatora