DOI Artikel:
Pokora, Jakub: Totus morio: dwa wyjątkowe pomniki błaznów książąt pomorskich z przełomu XVI i XVII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.16407#0228
226
JAKUB POKORA
Ruchliwości postaci wtóruje forma inskrypcji, łacińskiego dystychu nie pisanego typową dostojną anty-
kwą czy uncjałą lecz niespokojną kursywą. Kompozycja napisu, rozpoczynającego się, jak zazwyczaj w le-
wym górnym rogu i obiegającego płytę, także daleka jest od powszechnej normy. Nawet przy dzisiejszym
stanie zachowania widać dużą przerwę w dukcie liter (prawa strona, dół), wypełnioną pasem ornamentu
o motywie wici roślinnej. W efekcie najważniejsza informacja, bo nazwisko zmarłego (imienia brak!) została
umieszczona w dolnym odcinku inskrypcji, a więc w miejscu, gdzie napis, jak w każdej płycie nagrobkowej,
jest odwrócony „do góry nogami". Trudno stwierdzić czy są to mankamenty, czy zamierzony efekt16.
Kostium, już na pierwszy rzut oka nietypowy, wydaje się dziwnym konglomeratem stroju dworskiego
(np. kołpak, kreza, łańcuch z medalem) i chłopskiego (np. kaftan u pasa z sakwą i ledwie widocznym no-
żem)17. W rzeczywistości jest po prostu strojem trefnisia z 2 połowy XVI w.18 (il. 3-5). Chociaż zamiast
charakterystycznej czapki błazeńskiej bądź kaptura z długimi oślimi uszami, czasami sarnimi, znalazł się tu
kołpak, to przecież z naszytymi dzwoneczkami, które w większej liczbie występują na rękawach kaftana,
w dodatku przyozdobionych także wielkimi, ciężkimi kutasami, charakterystycznymi dla stroju błazna. I wre-
szcie najważniejszym atrybutem błazeńskim jest wzniesiony w prawej ręce przedmiot, do dziś stanowiący
obiekt licznych kontrowersji.
Zanim dojdzie do jego rozpoznania należy przypomnieć i wyjaśnić kilka faktów. Na początku kwestia
identyfikacji postaci na nagrobku. Jak zazwyczaj w przypadku błaznów bywa i tu próba „uchwycenia" osoby
nie jest możliwa19. Książę Jan Fryderyk, panujący w latach 1569-1600, miał dwu błaznów nazywanych...
Hintze20. Informacja o tym pochodzi z 1619 r.21 J.C.C. Oerlichs, opisując w 1763 r. płytę Hintzego, zauważył,
że po bokach policzków figury są wyryte litery G H (obecnie starte). Na tej podstawie bez pełniejszego
uzasadnienia stwierdził, że na nagrobku przedstawiony jest Gtirgen Hintze, powszechnie zwany Claus Hint-
ze22. W ten sposób Hintze otrzymał imiona, pod którymi zaczął występować w większości opracowań23.
nagrobka. Notabene monogram księcia to H. F. (Hans Friedrich, Hanfried) - zob. H. Bethe, Die Kunst am Hofe der pommerschen
Herzôge, Berlin 1937, s. 57, przyp. 1. Ze względów oczywistych nie może tu wchodzić w rachubę dewiza rzeczonego księcia,
oznaczana literami W. G. W. („WAS GOTT WILL"), podana [w:] D. Cramerus, Das Grosse Pomrische [siei] Kirchen Chro-
nicon..., Stettin 1628, s. 238.
16 W żadnym wypadku nie należy tego rozpatrywać w konwencji błazeńskiej sztuczki, bo zjawisko takiego umiejscawiania
imienia i nazwiska zmarłego bardzo często obserwuje się w inskrypcjach na płytach nagrobkowych, co ważne, także i tych, które
od początku umieszczano na ścianach, a nie w posadzce kościoła. Zastosowanie łaciny, charakterystyczne dla napisów nagrobnych
i epitafijnych protestanckiej szlachty, patrycjatu oraz ludzi uczonych jest niewątpliwie elementem gloryfikacji stanu błazna dwor-
skiego. Informacje zawarte w inskrypcji dla Hintzego nie odbiegają od normy, aczkolwiek uderza brak jakichkolwiek akcentów
religijnych. (O napisach w sztuce sepulkralnej reformacji ostatnio: K. Cieślak, Kościół - cmentarzem. Sztuka nagrobna w Gdań-
sku (XV-XVIII w.). „Długie trwanie" epitafium, Gdańsk 1992, s. 59 nn; Harasimowicz, op.cit., s. 72-78; w obu literatura
przedmiotu).
17 O tych strojach np. : W. P ę к а с к a-Z echmeister, Ubiory książąt Pomorza Zachodniego z XVI i XVII wieku w zbiorach
Muzeum Narodowego w Szczecinie, „Materiały Zachodniopomorskie" XXVI: 1980, s. 429-439; J. Rosen-Przeworską Z za-
gadnień renesansowego ubioru ludowego, „Polska Sztuka Ludowa" VII: 1953, nr 4-5, s. 257-280; ta sama, O ubiorze chłopskim
od XIII wieku do Renesansu, „Polska Sztuka Ludowa" VIII: 1954, nr 2, s. 79-99. Pani prof. dr hab. Armie Kunczyńskiej-Irackiej
dziękuję za konsultację i wskazanie dwu ostatnich artykułów. - Zły stan zachowania przedstawienia medalu nie pozwala na
stwierdzenie, czy to np. któryś z czterech „medali łaskawości" ks. Jana Fryderyka, bitych w latach 1573-1600, por. T. Ho f fmann,
Die Gnadenpfennige und Schaugroschen des pommerschen Herzogshauses, Stettin 1933, s. 39-45, nr kat. 11-14.
18 O stroju błazna ostatnio np. M. Wilską Strój błazna dworskiego u schyłku średniowiecza, [w:] Biedni i bogaci. Studia
z dziejów społeczeństwa i kultury ofiarowane Bronisławowi Geremkowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa 1992,
s. 313-323 (tamże literatura).
19 Por. s. 224.
20 Nadto karlicę i karła, Jakoba Moyritza - por. Haas, op.cit., s. 37. L. Lurek-Kwiatkowska, Organizacja dworu
książęcego w Szczecinie, [w:] Mecenat artystyczny..., s. 170-171, spośród tego towarzystwa wymienia tylko jednego karła, bliżej
go nie identyfikując.
21 P. Cradelius, Eine Lehr Trost und Vermahnungs Predigt / Bey der Leich unnd [sic!] Begràbnuss des weiland Albern
und Unweisen Herm / HANS MIĘSKO Furstlichen Alten Stettinischen Naturalis Philosophi und Kurzweiligen Tisch Raths...
Gedruckt zu Alten Stettin in der Rhetischen Druckerey / in verlegung Joh. Christoff Landtrachtingers, [po 23 XII 1619], k. F IV
v.: „... bey Johanni Friderico, Hertzogen zu Stettin-Pommern etc. Hoch S. Gedechtnuss, die beiden Hintzen...". - Prof. dr. hab.
Jerzemu Malinowskiemu dziękuję za pomoc w sprowadzeniu starodruku do Warszawy.
22 Oerlichs, op.cit., s. 39.
23 Brueggemann, op.cit., s. 226: daje imię Gtirgen w brzmieniu dolnoniemieckim - Jurgen. Inni autorzy zmieniają
kolejność na Claus Hintze zwany Giirge (Flôgel, op.cit., s. 274; Nick, op.cit., s. 261), a jeszcze inni pozostają tylko przy Claus
Hintze (Doran, op.cit., s. 345; Lemcke, op.cit., s. 182; Welsdorf, op.cit., s. 139).
JAKUB POKORA
Ruchliwości postaci wtóruje forma inskrypcji, łacińskiego dystychu nie pisanego typową dostojną anty-
kwą czy uncjałą lecz niespokojną kursywą. Kompozycja napisu, rozpoczynającego się, jak zazwyczaj w le-
wym górnym rogu i obiegającego płytę, także daleka jest od powszechnej normy. Nawet przy dzisiejszym
stanie zachowania widać dużą przerwę w dukcie liter (prawa strona, dół), wypełnioną pasem ornamentu
o motywie wici roślinnej. W efekcie najważniejsza informacja, bo nazwisko zmarłego (imienia brak!) została
umieszczona w dolnym odcinku inskrypcji, a więc w miejscu, gdzie napis, jak w każdej płycie nagrobkowej,
jest odwrócony „do góry nogami". Trudno stwierdzić czy są to mankamenty, czy zamierzony efekt16.
Kostium, już na pierwszy rzut oka nietypowy, wydaje się dziwnym konglomeratem stroju dworskiego
(np. kołpak, kreza, łańcuch z medalem) i chłopskiego (np. kaftan u pasa z sakwą i ledwie widocznym no-
żem)17. W rzeczywistości jest po prostu strojem trefnisia z 2 połowy XVI w.18 (il. 3-5). Chociaż zamiast
charakterystycznej czapki błazeńskiej bądź kaptura z długimi oślimi uszami, czasami sarnimi, znalazł się tu
kołpak, to przecież z naszytymi dzwoneczkami, które w większej liczbie występują na rękawach kaftana,
w dodatku przyozdobionych także wielkimi, ciężkimi kutasami, charakterystycznymi dla stroju błazna. I wre-
szcie najważniejszym atrybutem błazeńskim jest wzniesiony w prawej ręce przedmiot, do dziś stanowiący
obiekt licznych kontrowersji.
Zanim dojdzie do jego rozpoznania należy przypomnieć i wyjaśnić kilka faktów. Na początku kwestia
identyfikacji postaci na nagrobku. Jak zazwyczaj w przypadku błaznów bywa i tu próba „uchwycenia" osoby
nie jest możliwa19. Książę Jan Fryderyk, panujący w latach 1569-1600, miał dwu błaznów nazywanych...
Hintze20. Informacja o tym pochodzi z 1619 r.21 J.C.C. Oerlichs, opisując w 1763 r. płytę Hintzego, zauważył,
że po bokach policzków figury są wyryte litery G H (obecnie starte). Na tej podstawie bez pełniejszego
uzasadnienia stwierdził, że na nagrobku przedstawiony jest Gtirgen Hintze, powszechnie zwany Claus Hint-
ze22. W ten sposób Hintze otrzymał imiona, pod którymi zaczął występować w większości opracowań23.
nagrobka. Notabene monogram księcia to H. F. (Hans Friedrich, Hanfried) - zob. H. Bethe, Die Kunst am Hofe der pommerschen
Herzôge, Berlin 1937, s. 57, przyp. 1. Ze względów oczywistych nie może tu wchodzić w rachubę dewiza rzeczonego księcia,
oznaczana literami W. G. W. („WAS GOTT WILL"), podana [w:] D. Cramerus, Das Grosse Pomrische [siei] Kirchen Chro-
nicon..., Stettin 1628, s. 238.
16 W żadnym wypadku nie należy tego rozpatrywać w konwencji błazeńskiej sztuczki, bo zjawisko takiego umiejscawiania
imienia i nazwiska zmarłego bardzo często obserwuje się w inskrypcjach na płytach nagrobkowych, co ważne, także i tych, które
od początku umieszczano na ścianach, a nie w posadzce kościoła. Zastosowanie łaciny, charakterystyczne dla napisów nagrobnych
i epitafijnych protestanckiej szlachty, patrycjatu oraz ludzi uczonych jest niewątpliwie elementem gloryfikacji stanu błazna dwor-
skiego. Informacje zawarte w inskrypcji dla Hintzego nie odbiegają od normy, aczkolwiek uderza brak jakichkolwiek akcentów
religijnych. (O napisach w sztuce sepulkralnej reformacji ostatnio: K. Cieślak, Kościół - cmentarzem. Sztuka nagrobna w Gdań-
sku (XV-XVIII w.). „Długie trwanie" epitafium, Gdańsk 1992, s. 59 nn; Harasimowicz, op.cit., s. 72-78; w obu literatura
przedmiotu).
17 O tych strojach np. : W. P ę к а с к a-Z echmeister, Ubiory książąt Pomorza Zachodniego z XVI i XVII wieku w zbiorach
Muzeum Narodowego w Szczecinie, „Materiały Zachodniopomorskie" XXVI: 1980, s. 429-439; J. Rosen-Przeworską Z za-
gadnień renesansowego ubioru ludowego, „Polska Sztuka Ludowa" VII: 1953, nr 4-5, s. 257-280; ta sama, O ubiorze chłopskim
od XIII wieku do Renesansu, „Polska Sztuka Ludowa" VIII: 1954, nr 2, s. 79-99. Pani prof. dr hab. Armie Kunczyńskiej-Irackiej
dziękuję za konsultację i wskazanie dwu ostatnich artykułów. - Zły stan zachowania przedstawienia medalu nie pozwala na
stwierdzenie, czy to np. któryś z czterech „medali łaskawości" ks. Jana Fryderyka, bitych w latach 1573-1600, por. T. Ho f fmann,
Die Gnadenpfennige und Schaugroschen des pommerschen Herzogshauses, Stettin 1933, s. 39-45, nr kat. 11-14.
18 O stroju błazna ostatnio np. M. Wilską Strój błazna dworskiego u schyłku średniowiecza, [w:] Biedni i bogaci. Studia
z dziejów społeczeństwa i kultury ofiarowane Bronisławowi Geremkowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa 1992,
s. 313-323 (tamże literatura).
19 Por. s. 224.
20 Nadto karlicę i karła, Jakoba Moyritza - por. Haas, op.cit., s. 37. L. Lurek-Kwiatkowska, Organizacja dworu
książęcego w Szczecinie, [w:] Mecenat artystyczny..., s. 170-171, spośród tego towarzystwa wymienia tylko jednego karła, bliżej
go nie identyfikując.
21 P. Cradelius, Eine Lehr Trost und Vermahnungs Predigt / Bey der Leich unnd [sic!] Begràbnuss des weiland Albern
und Unweisen Herm / HANS MIĘSKO Furstlichen Alten Stettinischen Naturalis Philosophi und Kurzweiligen Tisch Raths...
Gedruckt zu Alten Stettin in der Rhetischen Druckerey / in verlegung Joh. Christoff Landtrachtingers, [po 23 XII 1619], k. F IV
v.: „... bey Johanni Friderico, Hertzogen zu Stettin-Pommern etc. Hoch S. Gedechtnuss, die beiden Hintzen...". - Prof. dr. hab.
Jerzemu Malinowskiemu dziękuję za pomoc w sprowadzeniu starodruku do Warszawy.
22 Oerlichs, op.cit., s. 39.
23 Brueggemann, op.cit., s. 226: daje imię Gtirgen w brzmieniu dolnoniemieckim - Jurgen. Inni autorzy zmieniają
kolejność na Claus Hintze zwany Giirge (Flôgel, op.cit., s. 274; Nick, op.cit., s. 261), a jeszcze inni pozostają tylko przy Claus
Hintze (Doran, op.cit., s. 345; Lemcke, op.cit., s. 182; Welsdorf, op.cit., s. 139).