DOI Artikel:
Störtkuhl, Beate: Historia sztuki w służbie "niemieckich badań wschodnich": (Ostforschung)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14244#0038
32
ВКЛТК STORTKUIIL
PRZESŁANKI HISTORYCZNE I DYSKUSJE METODOLOGICZNE
Punktem wyjścia dla tezy, w której sztukę ujmuje się jako charakterystyczny przejaw życia duchowego
określonego narodu, jest założenie o istnieniu specyficznych form wyrazu artystycznego. Miałyby one po-
jawiać się niezależnie od dominującego stylu (gotyk, barok, itp.) jako niezmienne cechy w sztuce danego
narodu. Jednak wbrew opinii Dagoberta Freya, zawartej w jednym z zasadniczych tekstów dla tego tematu
(Die Entwicklung nationaler Stile in der mittelalterlicher Kunst des Abendlandes, 1938), że „problem zna-
czenia narodowości dla rozwoju sztuki jest tak stary, jak sama historia sztuki"5, dopiero w latach dwudzie-
stych i trzydziestych XX wieku próbowano rozwijać metodę badania tych związków dzięki tzw. geografii
sztuki (Kunstgeographiéf\
W publikacjach Freya można było znaleźć jeszcze inną wypowiedź: „Nowe fale w rozbłysku świado-
mości narodowej znajdują wciąż swoje echo w historycznym i teoretycznym interpretowaniu i ocenie sztu-
ki". Komentując to stwierdzenie, można powiedzieć, że w klimacie nacjonalizmu tych dziesięcioleci geo-
grafia sztuki została fałszywie zinterpretowana, prowadząc do izolacji od innych narodów i jednocześnie
przyjęcia określonego fenomenu artystycznego dla własnej „narodowej historii sztuki". Stało się to charak-
terystyczne dla niemieckiego piśmiennictwa o sztuce sąsiednich krajów wschodnich, tzn. dla historii sztuki
usytuowanej w ramach badań wschodnich. Większość niemieckich historyków sztuki zajmujących się Eu-
ropą Wschodnią interpretowała sztukę polską, czeską, węgierską i krajów nadbałtyckich jako przesiąkniętą
„niemieckością". Ich publikacje i publiczne wystąpienia oddziaływały opiniotwórczo i pogłębiały stereoty-
py narodowosocjalistycznej ideologii, jak choćby ten, że jakoby „polska kultura nie istnieje"7.
Aspekt narodowy nie miał natomiast żadnego znaczenia dla „protoplasty" geografii sztuki Johanna
Joachima Winckelmanna w jego Geschichte der Kunst des Altertums z 1764 roku. Przeciwnie, autor dostrze-
gał przesłanki dla rozwoju sztuki tylko w odniesieniu do greckiego i rzymskiego antyku oraz sztuki wło-
skiej. Interpretacja nacjonalistyczna w tym sensie, że sztuka własnego narodu wyrasta ponad twórczość
innych narodów, pojawiła się po raz pierwszy w wielokrotnie cytowanym artykule Goethego Von deutscher
Baukunst z 1773 roku, w którym gotycką katedrę w Strasburgu podał on jako przykład „niemieckiej archi-
tektury, gdyż Włosi nie mogą pochwalić się własną, a w jeszcze mniejszym stopniu Francuzi"8. Wypowiedź
Goethego dała początek romantycznej fascynacji średniowieczem i gotykiem, z silnym pierwiastkiem naro-
dowym. Badania prowadzone przez Franza Kuglera doprowadziły go w 1842 roku do wniosku, że katedra
w Kolonii powstała pod wpływem katedry w Amiens i wobec tego gotyk miał być stylem importowanym
z Francji. Dla badacza fakt ten był tak szokujący, że rezultat swej pracy opublikował z trzyletnim opóźnie-
niem9. Komentując swe odkrycie, Kugler położył kamień węgielny dla późniejszych interpretacji „wyjątko-
wego dorobku sztuki niemieckiej"10. Dopiero Niemcy, jak uważał Kugler, „przeobrazili, naturalnie stopnio-
wo, to, co w architekturze francuskiej było tylko zaczątkiem i stosunkowo wczesną fazą rozwoju, w zupełne
spełnienie, czystą harmonię, wyrafinowane piękno"11.
Problem cech narodowych w drugiej połowie XIX wieku miał podrzędne znaczenie dla historii sztuki,
która właśnie wtedy została podniesiona do rangi dyscypliny naukowej i podjęła najpierw zadanie inwen-
taryzacji dzieł i stworzenia pozytywistycznego aparatu do ich systematyzacji. Częściej ten temat obecny był
w aktualnych dyskusjach o sztuce (styl rodzimy, niemiecki renesans), w których odzwierciedlało się poli-
tyczne, gospodarcze i kulturalne współzawodnictwo narodów europejskich12. Dopiero w latach przed i po
5 „Deutsche Vierteljahresschrift fur Literaturwissenschaft und Geistesgeschichte", 16, 1938, s. 1-74; cytat s. 1 (na s. 1-6
dokonano przeglądu historycznego).
6 Pojęcie to pojawiło się prawdopodobnie po raz pierwszy u H. H a s s i n g e r a, Kunsthistorischer Atlas der KK. Reichshaupt-
stadt und Residenzstadt Wien, Wien 1916; por. P. Pie per, Kunstgeographie, Berlin 1936, s. 13.
7 [Bez autora], Gibt es eine polnische Kultur? (informacja o wykładzie Dagoberta Freya w Gdańsku w maju 1939 г.), „Dan-
ziger Vorposten", 1 19, 24 V 1939, s. 11 - „Mówić o niezależnym rozwoju sztuki w Polsce wydaje się zbyteczne", [w:] Sicher-
gestellte Kunstwerke im Generalgouvernement, Breslau 1940 [wprowadzenie].
K J. W. Goethe, Schriften zur Kunst. Erster Teil (dtv-Gcsamtausgabe), Munchen 1962, s. 5-13.
4 N. H use, Denhnalpflege. Deutsche Texte aus drei Jahrhunderten, wyd. II, Munchen 1996, s. 45-47.
10 W. P i n d e r, Sonderleistungen der deutschen Kunst, Munchen 1944. Słynne z tego tekstu jest zdanie końcowe: „Ostatecz-
nie cała niemiecka sztuka jest jednym wyjątkowym osiągnięciem".
" F. T. Kugler, Kleine Schriften, Stuttgart 1854, s. 129; cyt. za H u se, op. cit., s. 46.
12 Pytanie „w jakim stylu należy budować?" (In welchem Stile sollen wir baueril) zostało już w latach osiemdziesiątych
XIX w. zmienione na „jak mógłby wyglądać nasz styl narodowy?"; por. wnioski z posiedzeń Collegium Carolinum, Monachium
odbytych w Bad Wiessee w 1996 i 1997 г.: Bauenfur die Nation (w druku).
ВКЛТК STORTKUIIL
PRZESŁANKI HISTORYCZNE I DYSKUSJE METODOLOGICZNE
Punktem wyjścia dla tezy, w której sztukę ujmuje się jako charakterystyczny przejaw życia duchowego
określonego narodu, jest założenie o istnieniu specyficznych form wyrazu artystycznego. Miałyby one po-
jawiać się niezależnie od dominującego stylu (gotyk, barok, itp.) jako niezmienne cechy w sztuce danego
narodu. Jednak wbrew opinii Dagoberta Freya, zawartej w jednym z zasadniczych tekstów dla tego tematu
(Die Entwicklung nationaler Stile in der mittelalterlicher Kunst des Abendlandes, 1938), że „problem zna-
czenia narodowości dla rozwoju sztuki jest tak stary, jak sama historia sztuki"5, dopiero w latach dwudzie-
stych i trzydziestych XX wieku próbowano rozwijać metodę badania tych związków dzięki tzw. geografii
sztuki (Kunstgeographiéf\
W publikacjach Freya można było znaleźć jeszcze inną wypowiedź: „Nowe fale w rozbłysku świado-
mości narodowej znajdują wciąż swoje echo w historycznym i teoretycznym interpretowaniu i ocenie sztu-
ki". Komentując to stwierdzenie, można powiedzieć, że w klimacie nacjonalizmu tych dziesięcioleci geo-
grafia sztuki została fałszywie zinterpretowana, prowadząc do izolacji od innych narodów i jednocześnie
przyjęcia określonego fenomenu artystycznego dla własnej „narodowej historii sztuki". Stało się to charak-
terystyczne dla niemieckiego piśmiennictwa o sztuce sąsiednich krajów wschodnich, tzn. dla historii sztuki
usytuowanej w ramach badań wschodnich. Większość niemieckich historyków sztuki zajmujących się Eu-
ropą Wschodnią interpretowała sztukę polską, czeską, węgierską i krajów nadbałtyckich jako przesiąkniętą
„niemieckością". Ich publikacje i publiczne wystąpienia oddziaływały opiniotwórczo i pogłębiały stereoty-
py narodowosocjalistycznej ideologii, jak choćby ten, że jakoby „polska kultura nie istnieje"7.
Aspekt narodowy nie miał natomiast żadnego znaczenia dla „protoplasty" geografii sztuki Johanna
Joachima Winckelmanna w jego Geschichte der Kunst des Altertums z 1764 roku. Przeciwnie, autor dostrze-
gał przesłanki dla rozwoju sztuki tylko w odniesieniu do greckiego i rzymskiego antyku oraz sztuki wło-
skiej. Interpretacja nacjonalistyczna w tym sensie, że sztuka własnego narodu wyrasta ponad twórczość
innych narodów, pojawiła się po raz pierwszy w wielokrotnie cytowanym artykule Goethego Von deutscher
Baukunst z 1773 roku, w którym gotycką katedrę w Strasburgu podał on jako przykład „niemieckiej archi-
tektury, gdyż Włosi nie mogą pochwalić się własną, a w jeszcze mniejszym stopniu Francuzi"8. Wypowiedź
Goethego dała początek romantycznej fascynacji średniowieczem i gotykiem, z silnym pierwiastkiem naro-
dowym. Badania prowadzone przez Franza Kuglera doprowadziły go w 1842 roku do wniosku, że katedra
w Kolonii powstała pod wpływem katedry w Amiens i wobec tego gotyk miał być stylem importowanym
z Francji. Dla badacza fakt ten był tak szokujący, że rezultat swej pracy opublikował z trzyletnim opóźnie-
niem9. Komentując swe odkrycie, Kugler położył kamień węgielny dla późniejszych interpretacji „wyjątko-
wego dorobku sztuki niemieckiej"10. Dopiero Niemcy, jak uważał Kugler, „przeobrazili, naturalnie stopnio-
wo, to, co w architekturze francuskiej było tylko zaczątkiem i stosunkowo wczesną fazą rozwoju, w zupełne
spełnienie, czystą harmonię, wyrafinowane piękno"11.
Problem cech narodowych w drugiej połowie XIX wieku miał podrzędne znaczenie dla historii sztuki,
która właśnie wtedy została podniesiona do rangi dyscypliny naukowej i podjęła najpierw zadanie inwen-
taryzacji dzieł i stworzenia pozytywistycznego aparatu do ich systematyzacji. Częściej ten temat obecny był
w aktualnych dyskusjach o sztuce (styl rodzimy, niemiecki renesans), w których odzwierciedlało się poli-
tyczne, gospodarcze i kulturalne współzawodnictwo narodów europejskich12. Dopiero w latach przed i po
5 „Deutsche Vierteljahresschrift fur Literaturwissenschaft und Geistesgeschichte", 16, 1938, s. 1-74; cytat s. 1 (na s. 1-6
dokonano przeglądu historycznego).
6 Pojęcie to pojawiło się prawdopodobnie po raz pierwszy u H. H a s s i n g e r a, Kunsthistorischer Atlas der KK. Reichshaupt-
stadt und Residenzstadt Wien, Wien 1916; por. P. Pie per, Kunstgeographie, Berlin 1936, s. 13.
7 [Bez autora], Gibt es eine polnische Kultur? (informacja o wykładzie Dagoberta Freya w Gdańsku w maju 1939 г.), „Dan-
ziger Vorposten", 1 19, 24 V 1939, s. 11 - „Mówić o niezależnym rozwoju sztuki w Polsce wydaje się zbyteczne", [w:] Sicher-
gestellte Kunstwerke im Generalgouvernement, Breslau 1940 [wprowadzenie].
K J. W. Goethe, Schriften zur Kunst. Erster Teil (dtv-Gcsamtausgabe), Munchen 1962, s. 5-13.
4 N. H use, Denhnalpflege. Deutsche Texte aus drei Jahrhunderten, wyd. II, Munchen 1996, s. 45-47.
10 W. P i n d e r, Sonderleistungen der deutschen Kunst, Munchen 1944. Słynne z tego tekstu jest zdanie końcowe: „Ostatecz-
nie cała niemiecka sztuka jest jednym wyjątkowym osiągnięciem".
" F. T. Kugler, Kleine Schriften, Stuttgart 1854, s. 129; cyt. za H u se, op. cit., s. 46.
12 Pytanie „w jakim stylu należy budować?" (In welchem Stile sollen wir baueril) zostało już w latach osiemdziesiątych
XIX w. zmienione na „jak mógłby wyglądać nasz styl narodowy?"; por. wnioski z posiedzeń Collegium Carolinum, Monachium
odbytych w Bad Wiessee w 1996 i 1997 г.: Bauenfur die Nation (w druku).