Rocznik Historii Sztuki (26.2001)

Rocznik Historii Sztuki, tom XXVI
Wydawnictwo Ncriton, 2001

MARCIN PASTWA

MONUMENT - DOKUMENT - MOMENT. STRATEGIE INTERPRETACJI DZIEŁ POUSSINA*

Tytuł Monument - dokument - moment, pozwala umieścić nasze rozważania na planie nieustającej
dyskusji dotyczącej „szkoły ikonologicznej". Stanowi, w pewnym sensie, rozwinięcie krytycznego stanowi-
ska Erika Forssmana1, zmierzającego do nadania ikonologii szerszej perspektywy, uwzględniającej zarówno
wymiar wertykalny, jak i horyzontalny interpretacji. Określenia „monument" i „dokument" pojawiły się tam
jako swojego rodzaju etykiety, oznaczające sposoby widzenia dzieła sztuki w trójstopniowym schemacie
analizy zaproponowanej przez Erwina Panofsky'ego. W dwóch pierwszych etapach, nastawionych na docie-
kania ikonograficzne, a uzależnionych od identyfikacji „formy" i stylu, dzieło miało być pojmowane jako
monument, pierwotny przedmiot postępowania badawczego; natomiast w trzecim, umieszczającym dzieło
w szerszym kontekście kulturowym, jako dokument.

Postulatem Forssmana było prowadzenie badań zarówno w wymiarze diachronicznym, jak i synchro-
nicznym, toteż szczególnym ich dopełnieniem wydaje się wskazanie ich przecięcia, momentu jednoczącego
te dwie płaszczyzny. Jest to nie tyle zwrócenie uwagi na szczególny status dzieła sztuki (starannie dobrany
przez artystę punkt kulminacyjny, punctum temporis danego zdarzenia2), ile nakreślenie perspektywy po-
mocnej w analizie rezultatów owych interpretacji - tekstów.

Poniższe rozważania są więc rodzajem metarefleksji. Stanowią próbę opisania kilku wycinków szero-
kiej panoramy współczesnej nauki o sztuce, oświetlonych z dwóch kierunków; jeden wyznacza wspomniana
strategia ikonograficzno-ikonologiczna, drugi hermeneutyka. Przywołując punkt widzenia Paula Ricoeura,
zastanowimy się nad mapą konfliktów, spróbujemy przywołać i naszkicować możliwe skrzyżowania i przej-
ścia metod, określając, o ile to możliwe, ich linie demarkacyjne3. Ostatecznie zatem głównym celem analizy

* Artykuł ten jest zmienioną wersją pracy magisterskiej napisanej na seminarium prowadzonym przez prof. dr hab. Elżbietę
Wolicką na KUL w 1999 r. Chciałbym podziękować mojej promotorce, a także wszystkim osobom, które wykazując zainteresowa-
nie tym tekstem, służąc radą i pomocą podczas pracy nad nim, przyczyniły się tym do jego publikacji.

1 E. Forssman, Ikonologie und allgemeine Kunstgeschichte, [w:] E. Kaemmerling (Hrsg.), Bildende Kunst ais Zei-
chensystem, Bd. 1: Ikonographie und Ikonologie. Theorien - Entwickłung - Problème, Kôln 1994, s. 270. J. Białostocki pisał:
„Najobszerniejsza jak dotąd, pełna zresztą entuzjazmu i uznania, krytyka zawarta w studium Forssmana sprzed kilku lat, skierowa-
na była nie tyle przeciw systemowi Panofsky'ego, ile przeciwko wypowiedzianemu przeze mnie twierdzeniu, iż metoda ta jest
najbogatsza i zawiera w sobie wszystkie możliwości interpretacyjne. Forssman w szczegółowych argumentach próbował kwestio-
nować tę tezę, a nawet - usposobiony jak najżyczliwiej - zmodyfikować system pojęć Panofsky'ego, by nadać mu cechy odpowiadają-
ce takiej koncepcji, która pasowałaby do mojej oceny"; zob. tenże, Posłowie. Erwin Panofsky (1892-1968), myśliciel, historyk,
człowiek, [w:] E. Panofsky, Studia z historii sztuki, wybrał, opracował i opatrzył posłowiem J. Białostocki, Warszawa 1971, s. 392.

2 Aczkolwiek w interpretacji pojedynczego dzieła sztuki wydaje się to być elementem kluczowym, zasadniczym. Chodzi tu

0 wyraźne uniknięcie przypadkowości zdarzenia, o wystudiowaną, zracjonalizowaną, zamkniętą w swoim trwaniu momentalność
przedstawionej akcji, o jakość artystyczną i estetyczną obrazu, o właściwy, kulminacyjny w treści i w formie, moment.

3 „Tak niepewne zadanie, jak sporządzanie w danym momencie mapy konfliktów, zarysowanie możliwych przejść i skrzy-
żowań, należy zostawić metarefleksji". P. R i coeur, Egzegeza i hermeneutyka, przeł. S. Cichowicz, fw:] tenże, Egzystencja

1 hermeneutyka. Rozprawy o metodzie, Warszawa 1985, s. 328.