DOI Artikel:
Pastwa, Marcin: Monument, dokument, moment: strategie interpretacji dzieł Poussina
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14244#0096
90
MARCIN PASTWA
bodzie porównanie strategii i postaw interpretacyjnych, jakie można przyjąć wobec sztuki, a dokładniej
mówiąc, konkretnych dzieł sztuki, oraz ukazanie relacji występujących między wykładem teoretycznym
a praktyką. Dokonamy tego na przykładzie interpretacji obrazów Nicolasa Poussina: dwóch dzieł znanych
jako Pasterze arkadyjscy lub Et in Arcadia ego4 (1630, Chatsworth, The Trustées of the Chatsworth Settlem-
ment i 1635-1655, Paryż, Luwr), Zesłanie manny5 (1639, Paryż, Luwr) oraz Krajobraz, z Pyramem i Tyz.be6
(1651, Frankfurt nad Menem, Stadelsches Kunstinstitut).
Rezultat rozważań, opartych na prezentacji trzech stanowisk badawczych, w żadnej mierze nie aspiruje
do rozstrzygających osądów, opiera się bowiem na fragmentach, które mogą przybliżyć tylko niektóre za-
gadnienia poruszane przez Erwina Panofsky'ego (1892-1968), Маха Imdahla (1925-1988) czy Oskara
Biitschmanna (ur. 1943). Tekst tego ostatniego - Beitrdge zu einem Ubergang von der Ikonologie zur kunst-
geschichtlichen Hermeneutik1 - stanowi swego rodzaju tło dla naszego studium. Jego zasadnicza część jest
próbą ukazania za pomocą wybranych przykładów rozciągniętego w czasie przejścia od ikonologii ku her-
meneutyce, które dokonało się w niemieckojęzycznej historii sztuki.
Przyjrzyjmy się zatem interpretacjom obrazów namalowanych przez malarza, który nieustannie powta-
rzał: „Je ne suis pas de ceux qui en chantant prennent toujours le même ton, et je sais varier quand je veux"8.
ERWIN PANOFSKY.
FELIX CULPA - „PASTERZE ARKADYJSCY" VERSUS „ET IN ARCADIA EGO"
Rozprawa Erwina Panofsky'ego Et in Arcadia ego. Poussin i tradycja elegijna9 swoją definitywną
formę uzyskała w roku 1955. Jest ona wynikiem wcześniejszych szkiców, a także dyskusji, które prowoko-
wały artykuły zamieszczane w fachowych czasopismach. Niezwykle ważnym aspektem tego studium jest
fakt, że rozwijało się ono niejako równolegle z kształtowaniem się teoretycznych podstaw metody ikonolo-
gicznej. Pierwszy tekst, sygnalizujący ten temat, powstał jeszcze w latach trzydziestych, a zaprezentowany
był w 1936 roku10, następny dwa lata później", natomiast wersja, której polski przekład jest podstawą tego
omówienia, wydrukowana została równocześnie z ogłoszeniem „ostatecznej deklaracji" metodologicznej,
zawartej w Meaning in the Visual Artsn. To właśnie w przedmowie do tej książki Panofsky dokonał kody-
fikacji ikonologii jako ostatniego, a zarazem głównego, najwyższego aktu interpretacji13.
4E. Panofsky, Et in Arcadia ego. Poussin i tradycja elegijna, tłum. A. Morawińska, [w:] tenże, Studia..., s. 324-342.
^ M. I md a h 1, Caritas wid Gnade. 7мг ikonischen Zeitstruktur in Poussin „Mannalese", [w:] Pranz.0sisc.he Klassik. Théorie
- Literatur - Malerei, F. Nies, К. Stierle (Hrsg.), MUnchen 1985, s. 137-166; nieco skrócona i przeredagowana wersja opubliko-
wana została pod tytułem Die Zeitstruktur in Poussins „Mannalese". Fiktion und Referenz, [w:] Kunstgeschichte - aber wie? Zehn
Themen und Beispiele, C. Fruh, R. Rosenberg, H. P. Rosiński (Hrsg.), Berlin 1989, s. 47-61, oraz [w:] Geschichte. Bild. Muséum.
Zur Darstellung von Geschichte im Muséum, M. Fehr, S. Grohé (Hrsg.), Kôln 1989, s. 167-181. Ten ostatni tekst (i tytuł) umiesz-
czono także w pismach zebranych Imdahla, tenże, Zur Kunst der Tradition, Gesammelte Schriften, Bd. 2, G. Winter (Hrsg.),
Frankfurt am Main 1996, s. 475-493.
6 О. В à t s с h m a n n, Nicolas Poussin. Landschaft mit Pyramus und Tysbe. Das Liehesungliick und die Grenzen der Malerei,
Frankfurt am Main 1987, a także: tenże, Das Unsichtbare im Sichtbaren: Nicolas Poussins „Landschaft mit Pyramus und Thisbe ",
[w:] Klassizismus. Epoche und Problème. Pestsc.hrift fiir Erik Forssman zum 70. Geburtstag, Hildesheim-Zurich-New York 1987,
s. 19-37; nieco inna wersja, tenże, Gewittersturm, Bacchus, Fortuna: Nicolas Poussins „Gewitterlandschąft mit Pyramus und This-
be", [w:] Nicolas Poussin, Claude Lorrain. Zu den Bildern im Stadeł, katalog wystawy, Stadelsches Kunstinstitut, Frankfurt am
Main 1988, s. 41-56; oraz tenże, Anleitung zur Interprétation: Kunstgeschichtliche Hermeneutik, [w:] Kunstgeschichte. Fin
EinfUhrung, H. Bclting, H. Dilly, W. Kemp, W. Sauerlander, M. Warnke (Hrsg.), Berlin 1988, s. 191-221.
7 О. В a t s с h m a n n, Beitrdge zu einem Ubergang von der Ikonologie zur kunstgeschichtlichen Hermeneutik, [w:] E. К a e m -
merl i ng, op. cit., s. 460-486 (tłumaczenie polskie A. S. Labuda, Historia sztuki na przejściu od ikonologii do hermeneutyki,
„Artium Questiones", III, 1986, s. 161-175).
x N. Po u s s i n, Lettres et propos sur l'art, textes réunis et présentés par A. В I u n t, Paris 1964, s. 10.
9 E. Panofsky, Et in Arcadia...
10 Te n że, Et in Arcadia ego: On the Conception ofTransience in Poussin and Watteau, [w:] Philosophy and History. Fsseys
Presented to Ernst Cassirer, Oxford 1936, s. 223-254.
" Tenże, „Et in Arcadia ego" et le tombeau parlant, „Gazette des Beaux-Arts", seria VI, XIX, 1938, s. 305-306.
12 Te n ż e, Meaning in the Visual Arts: Papers in and on Art History, Garden City, New York 1955. W zrozumiały i rzeczowy
sposób zagadnienie to opisuje Ekkehard Kaemmcrling w Suplemencie II do zredagowanej przez siebie, bardzo ważnej
książki, dotyczącej tego tematu. E. К a e m m e г 1 i n g, Panofskys Méthode der Bedeutungsanalyse gegenstdndlicher Kunst im Au/hau
und m ihren Entwicklungsstadien, |w:] tenże, op. cit., s. 494-499. Tam obszerna literatura, dotycząca ikonografii i ikonologii.
M Raczej właśnie ten aspekt należy tu podkreślić, niż to, co się powszechnie uważa, że za sprawą Panofsky'ego zyskała ona
MARCIN PASTWA
bodzie porównanie strategii i postaw interpretacyjnych, jakie można przyjąć wobec sztuki, a dokładniej
mówiąc, konkretnych dzieł sztuki, oraz ukazanie relacji występujących między wykładem teoretycznym
a praktyką. Dokonamy tego na przykładzie interpretacji obrazów Nicolasa Poussina: dwóch dzieł znanych
jako Pasterze arkadyjscy lub Et in Arcadia ego4 (1630, Chatsworth, The Trustées of the Chatsworth Settlem-
ment i 1635-1655, Paryż, Luwr), Zesłanie manny5 (1639, Paryż, Luwr) oraz Krajobraz, z Pyramem i Tyz.be6
(1651, Frankfurt nad Menem, Stadelsches Kunstinstitut).
Rezultat rozważań, opartych na prezentacji trzech stanowisk badawczych, w żadnej mierze nie aspiruje
do rozstrzygających osądów, opiera się bowiem na fragmentach, które mogą przybliżyć tylko niektóre za-
gadnienia poruszane przez Erwina Panofsky'ego (1892-1968), Маха Imdahla (1925-1988) czy Oskara
Biitschmanna (ur. 1943). Tekst tego ostatniego - Beitrdge zu einem Ubergang von der Ikonologie zur kunst-
geschichtlichen Hermeneutik1 - stanowi swego rodzaju tło dla naszego studium. Jego zasadnicza część jest
próbą ukazania za pomocą wybranych przykładów rozciągniętego w czasie przejścia od ikonologii ku her-
meneutyce, które dokonało się w niemieckojęzycznej historii sztuki.
Przyjrzyjmy się zatem interpretacjom obrazów namalowanych przez malarza, który nieustannie powta-
rzał: „Je ne suis pas de ceux qui en chantant prennent toujours le même ton, et je sais varier quand je veux"8.
ERWIN PANOFSKY.
FELIX CULPA - „PASTERZE ARKADYJSCY" VERSUS „ET IN ARCADIA EGO"
Rozprawa Erwina Panofsky'ego Et in Arcadia ego. Poussin i tradycja elegijna9 swoją definitywną
formę uzyskała w roku 1955. Jest ona wynikiem wcześniejszych szkiców, a także dyskusji, które prowoko-
wały artykuły zamieszczane w fachowych czasopismach. Niezwykle ważnym aspektem tego studium jest
fakt, że rozwijało się ono niejako równolegle z kształtowaniem się teoretycznych podstaw metody ikonolo-
gicznej. Pierwszy tekst, sygnalizujący ten temat, powstał jeszcze w latach trzydziestych, a zaprezentowany
był w 1936 roku10, następny dwa lata później", natomiast wersja, której polski przekład jest podstawą tego
omówienia, wydrukowana została równocześnie z ogłoszeniem „ostatecznej deklaracji" metodologicznej,
zawartej w Meaning in the Visual Artsn. To właśnie w przedmowie do tej książki Panofsky dokonał kody-
fikacji ikonologii jako ostatniego, a zarazem głównego, najwyższego aktu interpretacji13.
4E. Panofsky, Et in Arcadia ego. Poussin i tradycja elegijna, tłum. A. Morawińska, [w:] tenże, Studia..., s. 324-342.
^ M. I md a h 1, Caritas wid Gnade. 7мг ikonischen Zeitstruktur in Poussin „Mannalese", [w:] Pranz.0sisc.he Klassik. Théorie
- Literatur - Malerei, F. Nies, К. Stierle (Hrsg.), MUnchen 1985, s. 137-166; nieco skrócona i przeredagowana wersja opubliko-
wana została pod tytułem Die Zeitstruktur in Poussins „Mannalese". Fiktion und Referenz, [w:] Kunstgeschichte - aber wie? Zehn
Themen und Beispiele, C. Fruh, R. Rosenberg, H. P. Rosiński (Hrsg.), Berlin 1989, s. 47-61, oraz [w:] Geschichte. Bild. Muséum.
Zur Darstellung von Geschichte im Muséum, M. Fehr, S. Grohé (Hrsg.), Kôln 1989, s. 167-181. Ten ostatni tekst (i tytuł) umiesz-
czono także w pismach zebranych Imdahla, tenże, Zur Kunst der Tradition, Gesammelte Schriften, Bd. 2, G. Winter (Hrsg.),
Frankfurt am Main 1996, s. 475-493.
6 О. В à t s с h m a n n, Nicolas Poussin. Landschaft mit Pyramus und Tysbe. Das Liehesungliick und die Grenzen der Malerei,
Frankfurt am Main 1987, a także: tenże, Das Unsichtbare im Sichtbaren: Nicolas Poussins „Landschaft mit Pyramus und Thisbe ",
[w:] Klassizismus. Epoche und Problème. Pestsc.hrift fiir Erik Forssman zum 70. Geburtstag, Hildesheim-Zurich-New York 1987,
s. 19-37; nieco inna wersja, tenże, Gewittersturm, Bacchus, Fortuna: Nicolas Poussins „Gewitterlandschąft mit Pyramus und This-
be", [w:] Nicolas Poussin, Claude Lorrain. Zu den Bildern im Stadeł, katalog wystawy, Stadelsches Kunstinstitut, Frankfurt am
Main 1988, s. 41-56; oraz tenże, Anleitung zur Interprétation: Kunstgeschichtliche Hermeneutik, [w:] Kunstgeschichte. Fin
EinfUhrung, H. Bclting, H. Dilly, W. Kemp, W. Sauerlander, M. Warnke (Hrsg.), Berlin 1988, s. 191-221.
7 О. В a t s с h m a n n, Beitrdge zu einem Ubergang von der Ikonologie zur kunstgeschichtlichen Hermeneutik, [w:] E. К a e m -
merl i ng, op. cit., s. 460-486 (tłumaczenie polskie A. S. Labuda, Historia sztuki na przejściu od ikonologii do hermeneutyki,
„Artium Questiones", III, 1986, s. 161-175).
x N. Po u s s i n, Lettres et propos sur l'art, textes réunis et présentés par A. В I u n t, Paris 1964, s. 10.
9 E. Panofsky, Et in Arcadia...
10 Te n że, Et in Arcadia ego: On the Conception ofTransience in Poussin and Watteau, [w:] Philosophy and History. Fsseys
Presented to Ernst Cassirer, Oxford 1936, s. 223-254.
" Tenże, „Et in Arcadia ego" et le tombeau parlant, „Gazette des Beaux-Arts", seria VI, XIX, 1938, s. 305-306.
12 Te n ż e, Meaning in the Visual Arts: Papers in and on Art History, Garden City, New York 1955. W zrozumiały i rzeczowy
sposób zagadnienie to opisuje Ekkehard Kaemmcrling w Suplemencie II do zredagowanej przez siebie, bardzo ważnej
książki, dotyczącej tego tematu. E. К a e m m e г 1 i n g, Panofskys Méthode der Bedeutungsanalyse gegenstdndlicher Kunst im Au/hau
und m ihren Entwicklungsstadien, |w:] tenże, op. cit., s. 494-499. Tam obszerna literatura, dotycząca ikonografii i ikonologii.
M Raczej właśnie ten aspekt należy tu podkreślić, niż to, co się powszechnie uważa, że za sprawą Panofsky'ego zyskała ona