DOI Artikel:
Labuda, Adam S.: Polska historia sztuki a "Ziemie Odzyskane"
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14244#0052
46
ADAM S. LABUDA
dociekań historycznych określa się od niedawna mianem „badań zachodnich". Wprawdzie chodzi tu przede
wszystkim o okres po drugiej wojnie światowej, pojęcie to obejmuje również - zresztą przy świadomym
przywołaniu niemieckich „badań wschodnich" (Ostforschung) - czas przed 1939 rokiem, a nawet wszelkie
dociekania związane z problematyką polsko-niemiecką. Do sprawy definicji powrócimy za chwilę. Wywody
poniższe dotyczą pierwszego piętnastolecia powojennego, gdy to „badania zachodnie" na gruncie historii
sztuki uzyskały swój profil, wyznaczyły główne obszary tematyczne i określiły swą metodologię. W cen-
trum naszego zainteresowania znajdują się teksty dotyczące sztuki średniowiecznej na Śląsku. Wolno uznać
je za reprezentatywne dla problematyki podjętej w tym studium. Istnieje jednak cały szereg pytań, które
wymagałyby szczegółowych, systematycznych badań, aby móc lepiej określić udział historii sztuki we wspo-
mnianych dyskusjach i sporach. Trzeba tu wymienić instytucjonalne podstawy „badań zachodnich", rozma-
itość form wypowiedzi w historii sztuki, które obejmują zarówno teksty naukowe i popularnonaukowe, jak
i formy prezentacji muzealnej oraz teorię i praktykę konserwatorską2.
Przy tak szerokim zakresie wypowiedzi, tekstów i praktyk kulturalnych, rodzi się oczywiście pytanie,
jak rozumieć pojęcie „badań zachodnich". Ono samo zostało ukute, jak już zauważyliśmy, stosunkowo
niedawno, w nawiązaniu do terminu o szerszym zasięgu, jakim jest „myśl zachodnia", której źródła tkwią
w przełomowym okresie odrodzenia państwa polskiego w 1918 roku3. O ile bowiem myśl zachodnia miała
swe główne odniesienie we współczesnej teorii i praktyce politycznej, o tyle „badania zachodnie" miałyby
być wolne od tej zależności i osadzone raczej w sferze działalności naukowej. Przedsięwzięcia tego nie da
się jednak oddzielić od polityki, ponieważ „przypisano mu zadanie uzasadnienia polskich pretensji do tery-
toriów sięgających granicy na Odrze i Nysie, przyznanych Polsce w wyniku postanowień Poczdamu"4.
Pojęcie powstało zresztą, jak już zaznaczyliśmy, w wyniku świadomego odwrócenia niemieckiego pojęcia
„badań wschodnich" (Ostforschung), które cechowały się silnymi powiązaniami z polityką5. W pojęcie opi-
sujące sprawy polskie przeniesiony został ów polityczny i swoiście pedagogiczny wymiar jego niemieckie-
go odpowiednika.
Związana z pojęciem „badań zachodnich" sugestia ich niejako symbiotycznej współzależności z nie-
mieckimi „badaniami wschodnimi" niesie dla naukowego rozpoznawania stosunków polsko-niemieckich
zarówno pożytki, jak i niebezpieczeństwa. Zawiera ona niewątpliwie owocną poznawczo dyrektywę, która
równocześnie opłacona jest zawężeniem pola widzenia. Oba zjawiska powiązane są przez fakt, że „badania
zachodnie" widzieć trzeba jako zadanie samookreślenia narodowego, w perspektywie związanego z tym
zadaniem dramatycznego splotu politycznego. Ponadto, „badania zachodnie" stanowią rodzaj kategorii re-
trospektywnej, przy pomocy której opisuje się niemałą sumę przedsięwzięć naukowych, zrodzonych w cią-
gu ostatnich 150 lat w polu sporów niemiecko-polskich, a więc podporządkowuje się je przewodniej idei,
zakładającej istnienie konfliktu politycznego. W ten sposób wszystko, co powstawało w ramach normalnej
praktyki naukowej, musiałoby być interpretowane sub specie polityki, co trudno uznać za przesłankę prze-
konywającą. Te skrótowo sformułowane uwagi potwierdzają raz jeszcze, że zjawisko wymaga wszechstron-
nych badań, które trzeba prowadzić w kontekście historii dyscypliny naukowej, jaką jest historia sztuki,
a także poddając analizie udział instytucji powołanych i wspierających działania naukowe skierowane na
2 Działalność muzeów i urzędów konserwatorskich na Ziemiach Zachodnich wymagałaby osobnych badań. Por. M. Krze-
mińska, Muzeum sztuki w kulturze polskiej, Warszawa 1987; K. Murawska-Muthesius, Muséums and national identity in
Poland, I w: ] А. К w i 1 e с к a, F. A m e s - L e w i s (red.), Art and National Identity in Poland and England, London 1996, s. 157-
-171, tu s. 167 n. Co do ochrony zabytków por. pierwszą próbę bilansu: J. Kowalczyk (red.), Ochrona dziedzictwa kulturowego
zachodnich i północnych ziem polskich, Warszawa 1995.
3 Por. Jaworski, op. cit., s. 94; Hackmann, op. cit, s. 16, 210 i п.; J. M. Piskorski, op. cit., s. 380. Na temat myśli
zachodniej - M.Mroczko, Polska mysi zachodnia 1918-1939 (Kształtowanie i upowszechnianie), Poznań 1986, s. 10-12. O po-
jęciu „Ostforschung" por. K. Zer пас k, Osteuropa. Eine Einfuhrung in seine Geschichte, MUnchen 1977, s. 15 п.; Hackmann,
op. cit., s. 171 i п.; E. M u h 1 e, «Ostforschung». Beohachtungen zu Aufstieg und Niedergang eines geschichtswissenschaftlichen
Paradigmas, „Zeitschrift fur Ostmitteleuropaforschung", 46, 1997, s. 317-350.
4 Jaworski, op. cit., s. 96.
5 Por. przyp. 1, 2 oraz m.in.: H. Olszewski, Nauka historii w upadku. Studium z historiografii i ideologii historycznej
w imperialistycznych Niemczech, Warszawa-Poznań 1982, s. 71-76, 129-135, 497-502; Ch. KleBmann, Osteuropaforschung
und Lehensraumpolitik im Dritten Reich, [w:] P. Lundgren (Hrsg.), Wissenschaft im Dritten Reich, Frankfurt am Main 1985,
s. 350-383; M.Burleigh, Germany Tunis Eastwards. A Study of Ostforschung in the Third Reich, Cambridge 1988; tenże,
Wissenschaft und Lehenswelt: Generaldirektor Brackmann und die nationalsozialistische Ostforschung, [w:] „Werkstatt Geschich-
te", 3, 1994, H. 8, s. 68-75; I. H a ar, Historiker im Nationalsozialismus. Deutsche Geschichtswissenschaft und der „Volkstums-
kampf" im Osten, Gôttingen 2000 (Kritische Studien zur Geschichtwissenschaft, Bd. 143).
ADAM S. LABUDA
dociekań historycznych określa się od niedawna mianem „badań zachodnich". Wprawdzie chodzi tu przede
wszystkim o okres po drugiej wojnie światowej, pojęcie to obejmuje również - zresztą przy świadomym
przywołaniu niemieckich „badań wschodnich" (Ostforschung) - czas przed 1939 rokiem, a nawet wszelkie
dociekania związane z problematyką polsko-niemiecką. Do sprawy definicji powrócimy za chwilę. Wywody
poniższe dotyczą pierwszego piętnastolecia powojennego, gdy to „badania zachodnie" na gruncie historii
sztuki uzyskały swój profil, wyznaczyły główne obszary tematyczne i określiły swą metodologię. W cen-
trum naszego zainteresowania znajdują się teksty dotyczące sztuki średniowiecznej na Śląsku. Wolno uznać
je za reprezentatywne dla problematyki podjętej w tym studium. Istnieje jednak cały szereg pytań, które
wymagałyby szczegółowych, systematycznych badań, aby móc lepiej określić udział historii sztuki we wspo-
mnianych dyskusjach i sporach. Trzeba tu wymienić instytucjonalne podstawy „badań zachodnich", rozma-
itość form wypowiedzi w historii sztuki, które obejmują zarówno teksty naukowe i popularnonaukowe, jak
i formy prezentacji muzealnej oraz teorię i praktykę konserwatorską2.
Przy tak szerokim zakresie wypowiedzi, tekstów i praktyk kulturalnych, rodzi się oczywiście pytanie,
jak rozumieć pojęcie „badań zachodnich". Ono samo zostało ukute, jak już zauważyliśmy, stosunkowo
niedawno, w nawiązaniu do terminu o szerszym zasięgu, jakim jest „myśl zachodnia", której źródła tkwią
w przełomowym okresie odrodzenia państwa polskiego w 1918 roku3. O ile bowiem myśl zachodnia miała
swe główne odniesienie we współczesnej teorii i praktyce politycznej, o tyle „badania zachodnie" miałyby
być wolne od tej zależności i osadzone raczej w sferze działalności naukowej. Przedsięwzięcia tego nie da
się jednak oddzielić od polityki, ponieważ „przypisano mu zadanie uzasadnienia polskich pretensji do tery-
toriów sięgających granicy na Odrze i Nysie, przyznanych Polsce w wyniku postanowień Poczdamu"4.
Pojęcie powstało zresztą, jak już zaznaczyliśmy, w wyniku świadomego odwrócenia niemieckiego pojęcia
„badań wschodnich" (Ostforschung), które cechowały się silnymi powiązaniami z polityką5. W pojęcie opi-
sujące sprawy polskie przeniesiony został ów polityczny i swoiście pedagogiczny wymiar jego niemieckie-
go odpowiednika.
Związana z pojęciem „badań zachodnich" sugestia ich niejako symbiotycznej współzależności z nie-
mieckimi „badaniami wschodnimi" niesie dla naukowego rozpoznawania stosunków polsko-niemieckich
zarówno pożytki, jak i niebezpieczeństwa. Zawiera ona niewątpliwie owocną poznawczo dyrektywę, która
równocześnie opłacona jest zawężeniem pola widzenia. Oba zjawiska powiązane są przez fakt, że „badania
zachodnie" widzieć trzeba jako zadanie samookreślenia narodowego, w perspektywie związanego z tym
zadaniem dramatycznego splotu politycznego. Ponadto, „badania zachodnie" stanowią rodzaj kategorii re-
trospektywnej, przy pomocy której opisuje się niemałą sumę przedsięwzięć naukowych, zrodzonych w cią-
gu ostatnich 150 lat w polu sporów niemiecko-polskich, a więc podporządkowuje się je przewodniej idei,
zakładającej istnienie konfliktu politycznego. W ten sposób wszystko, co powstawało w ramach normalnej
praktyki naukowej, musiałoby być interpretowane sub specie polityki, co trudno uznać za przesłankę prze-
konywającą. Te skrótowo sformułowane uwagi potwierdzają raz jeszcze, że zjawisko wymaga wszechstron-
nych badań, które trzeba prowadzić w kontekście historii dyscypliny naukowej, jaką jest historia sztuki,
a także poddając analizie udział instytucji powołanych i wspierających działania naukowe skierowane na
2 Działalność muzeów i urzędów konserwatorskich na Ziemiach Zachodnich wymagałaby osobnych badań. Por. M. Krze-
mińska, Muzeum sztuki w kulturze polskiej, Warszawa 1987; K. Murawska-Muthesius, Muséums and national identity in
Poland, I w: ] А. К w i 1 e с к a, F. A m e s - L e w i s (red.), Art and National Identity in Poland and England, London 1996, s. 157-
-171, tu s. 167 n. Co do ochrony zabytków por. pierwszą próbę bilansu: J. Kowalczyk (red.), Ochrona dziedzictwa kulturowego
zachodnich i północnych ziem polskich, Warszawa 1995.
3 Por. Jaworski, op. cit., s. 94; Hackmann, op. cit, s. 16, 210 i п.; J. M. Piskorski, op. cit., s. 380. Na temat myśli
zachodniej - M.Mroczko, Polska mysi zachodnia 1918-1939 (Kształtowanie i upowszechnianie), Poznań 1986, s. 10-12. O po-
jęciu „Ostforschung" por. K. Zer пас k, Osteuropa. Eine Einfuhrung in seine Geschichte, MUnchen 1977, s. 15 п.; Hackmann,
op. cit., s. 171 i п.; E. M u h 1 e, «Ostforschung». Beohachtungen zu Aufstieg und Niedergang eines geschichtswissenschaftlichen
Paradigmas, „Zeitschrift fur Ostmitteleuropaforschung", 46, 1997, s. 317-350.
4 Jaworski, op. cit., s. 96.
5 Por. przyp. 1, 2 oraz m.in.: H. Olszewski, Nauka historii w upadku. Studium z historiografii i ideologii historycznej
w imperialistycznych Niemczech, Warszawa-Poznań 1982, s. 71-76, 129-135, 497-502; Ch. KleBmann, Osteuropaforschung
und Lehensraumpolitik im Dritten Reich, [w:] P. Lundgren (Hrsg.), Wissenschaft im Dritten Reich, Frankfurt am Main 1985,
s. 350-383; M.Burleigh, Germany Tunis Eastwards. A Study of Ostforschung in the Third Reich, Cambridge 1988; tenże,
Wissenschaft und Lehenswelt: Generaldirektor Brackmann und die nationalsozialistische Ostforschung, [w:] „Werkstatt Geschich-
te", 3, 1994, H. 8, s. 68-75; I. H a ar, Historiker im Nationalsozialismus. Deutsche Geschichtswissenschaft und der „Volkstums-
kampf" im Osten, Gôttingen 2000 (Kritische Studien zur Geschichtwissenschaft, Bd. 143).