DOI article:
Pastwa, Marcin: Monument, dokument, moment: strategie interpretacji dzieł Poussina
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.14244#0115
MONUMENT - DOKUMF.NT MOMENT STRATEGIE INTERPRETACJI DZIEL POUSSINA
109
zentuje jego autora, tytuł, przypuszczalną datę namalowania, zleceniodawcę oraz wymiary dzieła. Jak wi-
dać, autor interpretacji daleki jest od tego, by w jakikolwiek sposób umniejszać wartość przygotowawczych
działań, ustaleń czysto faktograficznych, przywodzących na myśl praktykę muzealną; z podobnym „pietyz-
mem" spotkamy się także przy omawianiu tekstu Batschmanna.
Kolejnym krokiem jest wskazanie na tekst - na słowa, które przez ponad cztery stulecia były najistot-
niejszą, aczkolwiek nie jedyną, podstawą interpretacji obrazu Zesłanie manny, znanego także pod tytułem,
czego nie omieszkał zaznaczyć Imdahl, Les Israélites recuillant la Manna dans le désertM. Są to wersy od
1 do 17 z XVI rozdziału Drugiej Księgi Mojżesza, w całości przytoczone przez autora. Ukazanie referencji
biblijnych obrazu, szczególnie tych, które są odsłaniane w płaszczyźnie narracyjnej tekstu, otwiera obszar
poszukiwań „ikonograficzno-ikonologicznych".
Następnie Imdahl cytuje fragmenty listów Poussina, w których malarz zwierza się ze swoich postępów
w pracy nad obrazem. W pierwszym z nich, z 1637 roku, adresowanym do Jacquesa Stelli, pisze o pewnym
sukcesie w poszukiwaniach odpowiedniego i ostatecznego już rozkładu dla postaci i grup osób, które zosta-
ną przedstawione w obrazie projektowanym dla Chantelou. Fragment przytoczony w opisywanym tu tekście
kończy interesująca uwaga o wymaganiach wobec odbiorców. Otóż kunsztowna kompozycja obrazu, służą-
ca do przedstawienia wydarzeń i zachowań, stanowi wyzwanie, które może być zakończone przez odpo-
wiednio wykształconego i nastrojonego widza, w co wierzy Poussin, interpretacyjnym sukcesem, ponieważ
na płótnie zawarte są „choses, comme je crois, qui ne déplairont pas à ceux qui les scauront bien lire"65.
Z pewnością nie chodzi tu tylko o etyczną wymowę dzieła, ale także o estetyczną delektację, a Imdahl
w pełni wykorzystuje tę sugestię.
Potwierdza to, nieprzypadkowo wybrany przez autora interpretacji, cytat z listu skierowanego do zle-
ceniodawcy i napisanego w 1639 roku, już po ukończeniu pracy nad Zbiorem manny. Malarz udziela w nim
dokładnych wskazówek, jak odczytać obraz:
„[...] lisez l'histoire et le tableau, afin de connaître si chaque chose est appropriée au sujet.
Et si, après l'avoir considéré plus d'une fois, vous en aurez quelque satisfaction, mandez le moi, s'il
vous plaît, sans rien déguiser, afin que je me réjouisse de vous avoir contenté pour la première fois que j'ai
eu l'honneur de vous servir"66.
Teoretycznie i tylko przy dość potocznym, a raczej jednoznacznym rozumieniu metafory „czytajcie",
użytej przez Poussina, fragment ten można uznać za antycypację analizy ikonograficznej. W sensie nada-
nym przez Panofsky'ego - „ikonografia jako dziedzina historii sztuki zajmuje się treścią lub znaczeniem
dzieła sztuki, pojętym jako przeciwstawienie formy"67 i prowadzi do interpretacji ikonologicznej, w której
„zajmować się będziemy [...] dziełem sztuki jako objawem czegoś innego, co się wyraża w niezliczonej
różnorodności innych objawów, my zaś interpretujemy jego cechy kompozycyjne i ikonograficzne jako
bardzo szczegółowe przejawy owego czegoś innego"68. Tak oto uwidocznił się ten aspekt analiz dzieł sztuki,
który w tej pracy umownie odnosimy do terminu dokument, a dalej, wykorzystując w nieco większym
zakresie wskazówki udzielone przez Poussina i ich (domniemaną) aplikację w interpretacji Imdahla, przej-
dziemy do pojęcia monument.
„Czytajcie obraz" - jest dla Imdahla wyzwaniem zawartym już w tytule dzieła (niem. Mannalese).
Jeszcze w tym samym liście Poussina znajdujemy inny, znaczący i potwierdzający w pewien sposób nasze
przypuszczenia, urywek:
64 Być może ważna (w aspekcie relacji obraz-tytuł) może się okazać uwaga etymologiczna. Jak wiadomo, Imdahl dość
dużą wagę przykładał do znaczenia słów i ukrytych w nich możliwości (przykład najbardziej wymowny to wyjaśnienia zgodności
między ikoniką, ikonologią i ikonografią). Otóż czasownik recueillir, w dosłownym tłumaczeniu oznacza zbierać, sprzątać, podjąć.
W znaczeniu przenośnym natomiast tłumaczy się jako skupiać, np. siły, czy skupiać się (wewnętrznie) i odsyła do rzeczownika
recueillement, określającego właśnie zbieranie, czy też w znaczeniu przenośnym skupienie, zaduma oraz do przymiotnikowej for-
my recueilli: skupiony, skłonny do medytacji.
65 Imdahl, Caritas..., s. 138,
66 N. Poussin, List do Chantelou, Rzym, 28 IV 1639, cyt. wg tenże, op. cit., s. 36. „Niech Pan [równocześnie] odczytuje
opowieść i obraz, aby przekonać się, czy wszystko pasuje do tematu. I jeśli po kilkakrotnym oglądaniu obrazu będzie Pan odczuwał
zadowolenie, niechże Pan będzie łaskaw mnie o tym powiadomić, niczego nie skrywając, ażebym mógł się cieszyć, żem Pana
zadowolił [...]" cyt. wg В i a ł o s t о с к i, Poussin..., s. 45. Dodać można, że w następnym zdaniu Poussin przytacza jeden z dwóch
jawnych cytatów z Pisma Świętego „wytropionych" przez badaczy jego spuścizny cpistolarnej: „Pesprit est prompt et la chair
débile".
67 P a n o f s к y, Ikonografia..., s. 11.
58 Ibidem, s. 14.
109
zentuje jego autora, tytuł, przypuszczalną datę namalowania, zleceniodawcę oraz wymiary dzieła. Jak wi-
dać, autor interpretacji daleki jest od tego, by w jakikolwiek sposób umniejszać wartość przygotowawczych
działań, ustaleń czysto faktograficznych, przywodzących na myśl praktykę muzealną; z podobnym „pietyz-
mem" spotkamy się także przy omawianiu tekstu Batschmanna.
Kolejnym krokiem jest wskazanie na tekst - na słowa, które przez ponad cztery stulecia były najistot-
niejszą, aczkolwiek nie jedyną, podstawą interpretacji obrazu Zesłanie manny, znanego także pod tytułem,
czego nie omieszkał zaznaczyć Imdahl, Les Israélites recuillant la Manna dans le désertM. Są to wersy od
1 do 17 z XVI rozdziału Drugiej Księgi Mojżesza, w całości przytoczone przez autora. Ukazanie referencji
biblijnych obrazu, szczególnie tych, które są odsłaniane w płaszczyźnie narracyjnej tekstu, otwiera obszar
poszukiwań „ikonograficzno-ikonologicznych".
Następnie Imdahl cytuje fragmenty listów Poussina, w których malarz zwierza się ze swoich postępów
w pracy nad obrazem. W pierwszym z nich, z 1637 roku, adresowanym do Jacquesa Stelli, pisze o pewnym
sukcesie w poszukiwaniach odpowiedniego i ostatecznego już rozkładu dla postaci i grup osób, które zosta-
ną przedstawione w obrazie projektowanym dla Chantelou. Fragment przytoczony w opisywanym tu tekście
kończy interesująca uwaga o wymaganiach wobec odbiorców. Otóż kunsztowna kompozycja obrazu, służą-
ca do przedstawienia wydarzeń i zachowań, stanowi wyzwanie, które może być zakończone przez odpo-
wiednio wykształconego i nastrojonego widza, w co wierzy Poussin, interpretacyjnym sukcesem, ponieważ
na płótnie zawarte są „choses, comme je crois, qui ne déplairont pas à ceux qui les scauront bien lire"65.
Z pewnością nie chodzi tu tylko o etyczną wymowę dzieła, ale także o estetyczną delektację, a Imdahl
w pełni wykorzystuje tę sugestię.
Potwierdza to, nieprzypadkowo wybrany przez autora interpretacji, cytat z listu skierowanego do zle-
ceniodawcy i napisanego w 1639 roku, już po ukończeniu pracy nad Zbiorem manny. Malarz udziela w nim
dokładnych wskazówek, jak odczytać obraz:
„[...] lisez l'histoire et le tableau, afin de connaître si chaque chose est appropriée au sujet.
Et si, après l'avoir considéré plus d'une fois, vous en aurez quelque satisfaction, mandez le moi, s'il
vous plaît, sans rien déguiser, afin que je me réjouisse de vous avoir contenté pour la première fois que j'ai
eu l'honneur de vous servir"66.
Teoretycznie i tylko przy dość potocznym, a raczej jednoznacznym rozumieniu metafory „czytajcie",
użytej przez Poussina, fragment ten można uznać za antycypację analizy ikonograficznej. W sensie nada-
nym przez Panofsky'ego - „ikonografia jako dziedzina historii sztuki zajmuje się treścią lub znaczeniem
dzieła sztuki, pojętym jako przeciwstawienie formy"67 i prowadzi do interpretacji ikonologicznej, w której
„zajmować się będziemy [...] dziełem sztuki jako objawem czegoś innego, co się wyraża w niezliczonej
różnorodności innych objawów, my zaś interpretujemy jego cechy kompozycyjne i ikonograficzne jako
bardzo szczegółowe przejawy owego czegoś innego"68. Tak oto uwidocznił się ten aspekt analiz dzieł sztuki,
który w tej pracy umownie odnosimy do terminu dokument, a dalej, wykorzystując w nieco większym
zakresie wskazówki udzielone przez Poussina i ich (domniemaną) aplikację w interpretacji Imdahla, przej-
dziemy do pojęcia monument.
„Czytajcie obraz" - jest dla Imdahla wyzwaniem zawartym już w tytule dzieła (niem. Mannalese).
Jeszcze w tym samym liście Poussina znajdujemy inny, znaczący i potwierdzający w pewien sposób nasze
przypuszczenia, urywek:
64 Być może ważna (w aspekcie relacji obraz-tytuł) może się okazać uwaga etymologiczna. Jak wiadomo, Imdahl dość
dużą wagę przykładał do znaczenia słów i ukrytych w nich możliwości (przykład najbardziej wymowny to wyjaśnienia zgodności
między ikoniką, ikonologią i ikonografią). Otóż czasownik recueillir, w dosłownym tłumaczeniu oznacza zbierać, sprzątać, podjąć.
W znaczeniu przenośnym natomiast tłumaczy się jako skupiać, np. siły, czy skupiać się (wewnętrznie) i odsyła do rzeczownika
recueillement, określającego właśnie zbieranie, czy też w znaczeniu przenośnym skupienie, zaduma oraz do przymiotnikowej for-
my recueilli: skupiony, skłonny do medytacji.
65 Imdahl, Caritas..., s. 138,
66 N. Poussin, List do Chantelou, Rzym, 28 IV 1639, cyt. wg tenże, op. cit., s. 36. „Niech Pan [równocześnie] odczytuje
opowieść i obraz, aby przekonać się, czy wszystko pasuje do tematu. I jeśli po kilkakrotnym oglądaniu obrazu będzie Pan odczuwał
zadowolenie, niechże Pan będzie łaskaw mnie o tym powiadomić, niczego nie skrywając, ażebym mógł się cieszyć, żem Pana
zadowolił [...]" cyt. wg В i a ł o s t о с к i, Poussin..., s. 45. Dodać można, że w następnym zdaniu Poussin przytacza jeden z dwóch
jawnych cytatów z Pisma Świętego „wytropionych" przez badaczy jego spuścizny cpistolarnej: „Pesprit est prompt et la chair
débile".
67 P a n o f s к y, Ikonografia..., s. 11.
58 Ibidem, s. 14.