DOI Artikel:
Leszkowicz, Paweł: Nienaturalna selekcja: interpretacja intertekstualna "Unnatural Selection" Helen Chadwick
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14244#0142
136
PAWEŁ LESZKOWICZ
zawartości dzieł. Stojący przed nimi odbiorca doznaje wrażenia zawrotu głowy, wywołanego przez odnie-
sienia przywołujące różne rejony wyobraźni i wiedzy. Artystka czerpie z historii kultury europejskiej, wy-
bierając z niej interesujące ją wyobrażenia i motywy, które następnie przetwarza w indywidualną całość -
lustrzaną powierzchnię, w której odbijają się poszczególne elementy obdarzone nową jakością oraz nowym
rodzajem piękna i znaczenia. Inspiracje, po które sięgała Chadwick, pochodzą z tak różnych obszarów, jak
historia sztuki i architektury, filozofia, antropologia, mitologia, psychoanaliza oraz medycyna. W rezultacie
powstały złożone dzieła sztuki, których jednoznaczne odczytanie uniemożliwia liczba referencji, transfor-
macji, połączeń i sprzeczności, spotykających się w jednej niepowtarzalnej mozaikowej realizacji3.
Stosowana przez artystkę strategia różnorodności i wieloznaczności pozwalała jej na zawieszenie jed-
noznacznego sensu i konwencjonalnego rozumienia, stworzenie wizerunków opartych na ambiWalencjach,
otwartych na nieskończone możliwości odczytań, gry imaginacji i intelektu4. Sztuka Helen Chadwick obda-
rzona jest energią pochłaniania widza, a jednocześnie destabilizacji percepcji, odsyłania jej w przeciwstaw-
ne strony. Recepcja oparta na wciąganiu i jednoczesnym rozpraszaniu, odpychaniu stanowi cel tych inter-
tekstualnych dzieł, zarówno na ich poziomie intelektualnym, jak i wizualnym.
INTERTEKSTUALNOŚĆ
Julia Kristeva stworzyła pojęcie „intertekstualność"5, zainspirowana koncepcją „dialogowości" autor-
stwa Michaiła Bachtina6. W wykładni Kristevej intertekstualność oznacza transpozycję jednego lub wielu
systemów znaków na inny system znaków, przy czym pojęcie „transpozycji" wskazuje na przetworze-
nie jednego znaku na inny, jego ponowną artykulację. Intertekstualność tekstu oznacza zatem, iż krzyżuje
się w nim i neutralizuje wiele wypowiedzi zaczerpniętych z innych tekstów. Tak rozumianą koncepcję
autorka odróżnia od tradycyjnej komparatystyki; istnieje niebezpieczeństwo pominięcia różnicy, ponieważ
w najogólniejszym wymiarze teoria intertekstualności jest teorią odniesień, relacji i związków pomiędzy
tekstami7.
Analiza intertekstualna bada powiązania międzytekstowe i wewnątrztekstowe, w których uczestniczy
dane dzieło literatury czy sztuki. Metoda ta znajduje się jednak na przeciwstawnym biegunie tradycyjnej
3 Interview with Mark Haworth-Booth, [w:] Stilled Lives. Helen Chadwick, katalog wystawy, Portfolio Gallery, Edinburgh
1996 (strony nie numerowane).
4 Ibidem.
5 Kri s te va, Sèméiotikè, op. cit., s. 143-173. Koncepcje intertekstualności Kristeva rozwijała w kolejnych pracach: Le Texte
du roman, Paris 1970; La révolution du language poétique, Paris 1974; Intertextualites, „Poétique" 1976, no 27. Najpełniej teorię
intertekstualności badaczka wykorzystała w swej monumentalnej rozprawie poświęconej literaturze Marcela Prousta: Le temps
sensible. Proust et l'expérience littéraire, Gallimard, Paris 1994.
6 Zob. M. В ach tin, Problemy poetyki Dostojewskiego, przeł. N. Modzelewska, Warszawa 1970; tenże, Twórczość
Franciszka Rabelais'go a kultura ludowa średniowiecza i renesansu, przel. A. A. Goreniowie, Kraków 1975. Rosyjski literaturo-
znawca zainicjował badania nad koncepcją „dialogowości" w okresie rewolucji kulturalnej lat 20. i rozwijał je w następnych
dziesięcioleciach. Wraz ze swym rodakiem Tzvetanem Todorovem, Julia Kristeva pierwsza wprowadzała myśl Bachtina w obręb
humanistyki europejskiej. Bachtin podzielił gatunki literackie na monologowe (podtrzymujące autorytet) i dialogowe (przekracza-
jące homogeniczne struktury). Właśnie rewolucyjna koncepcja dialogowości zafascynowała Kristevą w kontestatorskich latach 60.
Bachtinowska koncepcja dialogowości uwzględnia przede wszystkim dialog głosów w obrębie jednego tekstu, który może zawierać
wszystkie społeczno-ideologiczne głosy epoki. Teoria Bachtina jest głównie intratekstualna, nie przyznaje uprzywilejowanego sta-
tusu odniesieniom między tekstami literackimi, podkreśla natomiast relacje w obrębie tekstu pomiędzy wypowiedzią własną autora
a mową cytowaną. Kristeva dostrzegła jednak w tej koncepcji przełamanie statycznej i zamkniętej struktury oraz propozycję dyna-
micznego modelu tekstu. Różnica polega na tym, iż w koncepcji intertekstualności Kristevej dialogują pomiędzy sobą teksty, a nie
postaci, jak u Bachtina. Model dynamicznej dialogowości został przeniesiony przez filozofkę na relacje między literackimi dzie-
łami, na związki między różnymi zjawiskami w kulturze, które traktowane są jako teksty. U Bachtina dialogowość zachodzi w ob-
rębie tekstu, Kristeva przekłada to na dialog tekstu z innymi tekstami. U Kristevej każdy tekst jest intertekstualny - teoria badaczki
jest zatem ogólniejsza od wizji Bachtina. M. Pfi ster, Koncepcje intertekstualności, „Pamiętnik Literacki", 1986, z. 4, s. 183-189,
dokładnie porównuje dialogowość Bachtina i intertekstualność Kristevej. Filozofka po raz pierwszy wyprowadziła z pojęć Bachtina
własny termin „intertekstualność" w książce Sèméiotikè z 1969 г., patrz: Kristeva, Le mot, le dialogue et le roman, fw:] Sèméio-
tikè, s. 143-173 (polskie tłumaczenie: Słowo, dialog i powieść, przeł. W. Grajewski, [w:] Bachtin. Dialog-język-literatura, red.
E. Czaplejewicz i E. Kasperski, Warszawa 1983, s. 349-418). Na temat dialogowości Bachtina: T. To d o r o v, Mikhail Bakhtin. The
Dialogical Principle, „Theory and History of Literaturę", 1984, vol. 13.
7 Pf i ster, op. cit., s. 191-192.
PAWEŁ LESZKOWICZ
zawartości dzieł. Stojący przed nimi odbiorca doznaje wrażenia zawrotu głowy, wywołanego przez odnie-
sienia przywołujące różne rejony wyobraźni i wiedzy. Artystka czerpie z historii kultury europejskiej, wy-
bierając z niej interesujące ją wyobrażenia i motywy, które następnie przetwarza w indywidualną całość -
lustrzaną powierzchnię, w której odbijają się poszczególne elementy obdarzone nową jakością oraz nowym
rodzajem piękna i znaczenia. Inspiracje, po które sięgała Chadwick, pochodzą z tak różnych obszarów, jak
historia sztuki i architektury, filozofia, antropologia, mitologia, psychoanaliza oraz medycyna. W rezultacie
powstały złożone dzieła sztuki, których jednoznaczne odczytanie uniemożliwia liczba referencji, transfor-
macji, połączeń i sprzeczności, spotykających się w jednej niepowtarzalnej mozaikowej realizacji3.
Stosowana przez artystkę strategia różnorodności i wieloznaczności pozwalała jej na zawieszenie jed-
noznacznego sensu i konwencjonalnego rozumienia, stworzenie wizerunków opartych na ambiWalencjach,
otwartych na nieskończone możliwości odczytań, gry imaginacji i intelektu4. Sztuka Helen Chadwick obda-
rzona jest energią pochłaniania widza, a jednocześnie destabilizacji percepcji, odsyłania jej w przeciwstaw-
ne strony. Recepcja oparta na wciąganiu i jednoczesnym rozpraszaniu, odpychaniu stanowi cel tych inter-
tekstualnych dzieł, zarówno na ich poziomie intelektualnym, jak i wizualnym.
INTERTEKSTUALNOŚĆ
Julia Kristeva stworzyła pojęcie „intertekstualność"5, zainspirowana koncepcją „dialogowości" autor-
stwa Michaiła Bachtina6. W wykładni Kristevej intertekstualność oznacza transpozycję jednego lub wielu
systemów znaków na inny system znaków, przy czym pojęcie „transpozycji" wskazuje na przetworze-
nie jednego znaku na inny, jego ponowną artykulację. Intertekstualność tekstu oznacza zatem, iż krzyżuje
się w nim i neutralizuje wiele wypowiedzi zaczerpniętych z innych tekstów. Tak rozumianą koncepcję
autorka odróżnia od tradycyjnej komparatystyki; istnieje niebezpieczeństwo pominięcia różnicy, ponieważ
w najogólniejszym wymiarze teoria intertekstualności jest teorią odniesień, relacji i związków pomiędzy
tekstami7.
Analiza intertekstualna bada powiązania międzytekstowe i wewnątrztekstowe, w których uczestniczy
dane dzieło literatury czy sztuki. Metoda ta znajduje się jednak na przeciwstawnym biegunie tradycyjnej
3 Interview with Mark Haworth-Booth, [w:] Stilled Lives. Helen Chadwick, katalog wystawy, Portfolio Gallery, Edinburgh
1996 (strony nie numerowane).
4 Ibidem.
5 Kri s te va, Sèméiotikè, op. cit., s. 143-173. Koncepcje intertekstualności Kristeva rozwijała w kolejnych pracach: Le Texte
du roman, Paris 1970; La révolution du language poétique, Paris 1974; Intertextualites, „Poétique" 1976, no 27. Najpełniej teorię
intertekstualności badaczka wykorzystała w swej monumentalnej rozprawie poświęconej literaturze Marcela Prousta: Le temps
sensible. Proust et l'expérience littéraire, Gallimard, Paris 1994.
6 Zob. M. В ach tin, Problemy poetyki Dostojewskiego, przeł. N. Modzelewska, Warszawa 1970; tenże, Twórczość
Franciszka Rabelais'go a kultura ludowa średniowiecza i renesansu, przel. A. A. Goreniowie, Kraków 1975. Rosyjski literaturo-
znawca zainicjował badania nad koncepcją „dialogowości" w okresie rewolucji kulturalnej lat 20. i rozwijał je w następnych
dziesięcioleciach. Wraz ze swym rodakiem Tzvetanem Todorovem, Julia Kristeva pierwsza wprowadzała myśl Bachtina w obręb
humanistyki europejskiej. Bachtin podzielił gatunki literackie na monologowe (podtrzymujące autorytet) i dialogowe (przekracza-
jące homogeniczne struktury). Właśnie rewolucyjna koncepcja dialogowości zafascynowała Kristevą w kontestatorskich latach 60.
Bachtinowska koncepcja dialogowości uwzględnia przede wszystkim dialog głosów w obrębie jednego tekstu, który może zawierać
wszystkie społeczno-ideologiczne głosy epoki. Teoria Bachtina jest głównie intratekstualna, nie przyznaje uprzywilejowanego sta-
tusu odniesieniom między tekstami literackimi, podkreśla natomiast relacje w obrębie tekstu pomiędzy wypowiedzią własną autora
a mową cytowaną. Kristeva dostrzegła jednak w tej koncepcji przełamanie statycznej i zamkniętej struktury oraz propozycję dyna-
micznego modelu tekstu. Różnica polega na tym, iż w koncepcji intertekstualności Kristevej dialogują pomiędzy sobą teksty, a nie
postaci, jak u Bachtina. Model dynamicznej dialogowości został przeniesiony przez filozofkę na relacje między literackimi dzie-
łami, na związki między różnymi zjawiskami w kulturze, które traktowane są jako teksty. U Bachtina dialogowość zachodzi w ob-
rębie tekstu, Kristeva przekłada to na dialog tekstu z innymi tekstami. U Kristevej każdy tekst jest intertekstualny - teoria badaczki
jest zatem ogólniejsza od wizji Bachtina. M. Pfi ster, Koncepcje intertekstualności, „Pamiętnik Literacki", 1986, z. 4, s. 183-189,
dokładnie porównuje dialogowość Bachtina i intertekstualność Kristevej. Filozofka po raz pierwszy wyprowadziła z pojęć Bachtina
własny termin „intertekstualność" w książce Sèméiotikè z 1969 г., patrz: Kristeva, Le mot, le dialogue et le roman, fw:] Sèméio-
tikè, s. 143-173 (polskie tłumaczenie: Słowo, dialog i powieść, przeł. W. Grajewski, [w:] Bachtin. Dialog-język-literatura, red.
E. Czaplejewicz i E. Kasperski, Warszawa 1983, s. 349-418). Na temat dialogowości Bachtina: T. To d o r o v, Mikhail Bakhtin. The
Dialogical Principle, „Theory and History of Literaturę", 1984, vol. 13.
7 Pf i ster, op. cit., s. 191-192.