DOI Artikel:
Lipińska, Aleksandra: Mecheleńskie reliefy alabastrowe w Polsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14244#0205
Mr-CHELEŃSKIE RELIEFY ALABASTROWE W POLSCE.
199
SPOSOBY ADAPTACJI
Szczególnie interesujący wydaje się sposób, w jaki mecheleńskie ołtarzyki były adaptowane do no-
wych potrzeb. Tylko jeden z nich - ołtarzyk z kościoła parafialnego w Uchaniach (kat. nr 16, il. 28-31),
pełni do dziś" funkcje retabulum. Pozostałe znane nam obiekty zostały wykorzystane w epitafiach, co wią-
zało się z przekształceniem w różnym stopniu ich struktury.
Ołtarzyk z Uchań wymienia w swojej pracy Michael Wustrack, uznając oprawę alabastrowych reliefów
za pierwotną i porównując ją z egzemplarzem ze Stadtmuseum Hof van Busleyden w Mechelen91. Argumen-
tem za ich pokrewieństwem miałyby być reliefy umieszczone na obu z nich w partii cokołu i zwieńczenia.
Trudno jednak dostrzec to podobieństwo: w ołtarzyku z Mechelen zastosowano typowe dla większych dzieł
plastyki południowoniderlandzkiej fryzy figuralne92, zaś w Uchaniach na cokole znajduje się relief o kształ-
cie zbliżonym do trapezu, w ołtarzykach o oryginalnej ramie umieszczany zwykle w zwieńczeniu. Można
więc z dużym prawdopodobieństwem założyć, że oba małe reliefy ołtarzyka w Uchaniach umieszczone były
kiedyś jeden nad drugim w zwieńczeniu, podobnie jak w epitafium Loitzów74. Porównywany przez Wustrac-
ka ołtarzyk ma klasyczną strukturę architektoniczną, która, choć nietypowa dla manufaktury w Mechelen,
mogła jednak z pewnością powstać w XVI wieku. Tymczasem w ołtarzyku z Uchań widoczne są elementy
barokowe (uskrzydlone anielskie główki, spływy wolutowe), które wskazują raczej na to, że reliefy alaba-
strowe - pochodzące z powstałego w latach 1560-1570 ołtarzyka - zostały oprawione ponownie już w Pol-
sce w XVII wieku. Ołtarzyk ten został ufundowany rzekomo w 1750 roku93, ale nie można wykluczyć, że
była to fundacja ponowna.
Sposób, w jaki zaadaptowano niderlandzki ołtarzyk na potrzeby epitafium Loitzów, nie jest wyjątkowy.
Podobnie w szafiastym, tryptykowym obramieniu drewnianym z przedstawieniem rodziny fundatorów na
skrzydłach umieszczony został ołtarzyk ufundowany przez Herlufa Trollego i Brigitte Goye dla St. Olai
Kirke w Helsingór w Danii94. Kolejna analogia to ołtarzyki z fundacji Adriaena van Bleyenburg i Clary
Bogaert (ok. 1550-1555) z Dordrechtu oraz Symbranta Poppejusza Occo i Liesbeth Jacobsdr (1559) obec-
nie w Kalkar95. Ołtarzyk z Dordrechtu spełniał, pierwotnie przypisaną tym wyrobom, dewocyjną funkcję
ołtarzyka domowego. Dwa pozostałe można określić jako ołtarze epitafijne. W wypadku dzieła gdańskiego,
pierwotne umieszczenie wysoko na filarze każe nam sądzić, iż intencją Loitzów było ufundowanie epitafium.
Dwa przykłady wrocławskie - epitafia Baudissa i Buettnera - prezentują, choć ich adaptacje dzieli
około 80 lat, podobny stosunek do dzieła, które jest podstawą stworzenia nowej struktury. W epitafium
Buettnera, w którym Hans Fleiser zastosował czysto florisowskie motywy: konsole pokryte ornamentem
okuciowym, główki w podwice, pęki owoców nawleczone na sznur, zgodność stylowa została zachowana.
O takiej zgodności nie może już być mowy w wypadku epitafium Baudissa, w którym pojawia się ornament
chrząstkowy, przeczący architektonicznej zasadzie porządkującej strukturę ołtarzyka. W obu wypadkach
jednak inskrypcja, konieczna w epitafium, została dodana tak, by nie zburzyć integralności struktury. Świad-
czy to o szacunku adaptatora, świadomości wartości i wyjątkowości zastosowanego tu dzieła i w związku
z tym - o braku usiłowań zatarcia różnic pomiędzy częściami epitafium.
Zupełnie inny charakter miała adaptacja ołtarzyka ze sceną Pokłonu Pasterzy ze świdnickiego kościoła
Pokoju (il. 24-25). Został on tak dalece przekształcony, że trzeba dokładnie przeanalizować strukturę epi-
tafium, aby dostrzec w nim wyrób mecheleński. Zauważymy wówczas charakterystyczne cechy produktu
manufaktury: relief alabastrowy złocony w typowy sposób w partiach architektury i lamowaniu strojów
postaci, wykrój pola w zwieńczeniu, zbliżony do trapezu, architektoniczną strukturę drewnianego obramie-
91 Nr inw. К 66105 - Bruksela 1967, nr kat. M/13.
1)2 Nie jest to rozwiązanie typowe dla ołtarzyków mecheleńskich, natomiast niezwykle rozpowszechnione w większych po-
ludniowoniderlandzkich ołtarzach czy kominkach paradnych.
93 KZSP VIII, s. 63.
94 Obecnie w Nationalmuseet w Kopenhadze - Wustrack 1982, nr kat. 422, 423. Działalność fundatorska admirała duń-
skiej floty i jego małżonki stanowi ciekawy przyczynek do dziejów niderlandzkiej plastyki alabastrowej. Poza wymienionymi tu
ołtarzykami para ta ufundowała również w kościele w Helsingór własne epitafium przypisywane Cornelisowi Florisowi (H u у -
smans 1996, nr kat. S5, il. 206). Około 1565 r. warsztat Florisa wykonał także nagrobek tumbowy małżonków oraz epitafium
inkrypcyjnc w kaplicy kościoła klasztornego w Herlufshorm (H u y s m a n s 1996, nr kat. S.4 i S.6, il. 207, 209). Na temat impor-
tów południowoniderlandzkich w Szwecji: Angstróm 1992, s. 61-75.
''Amsterdam 1986, s. 332-333.
199
SPOSOBY ADAPTACJI
Szczególnie interesujący wydaje się sposób, w jaki mecheleńskie ołtarzyki były adaptowane do no-
wych potrzeb. Tylko jeden z nich - ołtarzyk z kościoła parafialnego w Uchaniach (kat. nr 16, il. 28-31),
pełni do dziś" funkcje retabulum. Pozostałe znane nam obiekty zostały wykorzystane w epitafiach, co wią-
zało się z przekształceniem w różnym stopniu ich struktury.
Ołtarzyk z Uchań wymienia w swojej pracy Michael Wustrack, uznając oprawę alabastrowych reliefów
za pierwotną i porównując ją z egzemplarzem ze Stadtmuseum Hof van Busleyden w Mechelen91. Argumen-
tem za ich pokrewieństwem miałyby być reliefy umieszczone na obu z nich w partii cokołu i zwieńczenia.
Trudno jednak dostrzec to podobieństwo: w ołtarzyku z Mechelen zastosowano typowe dla większych dzieł
plastyki południowoniderlandzkiej fryzy figuralne92, zaś w Uchaniach na cokole znajduje się relief o kształ-
cie zbliżonym do trapezu, w ołtarzykach o oryginalnej ramie umieszczany zwykle w zwieńczeniu. Można
więc z dużym prawdopodobieństwem założyć, że oba małe reliefy ołtarzyka w Uchaniach umieszczone były
kiedyś jeden nad drugim w zwieńczeniu, podobnie jak w epitafium Loitzów74. Porównywany przez Wustrac-
ka ołtarzyk ma klasyczną strukturę architektoniczną, która, choć nietypowa dla manufaktury w Mechelen,
mogła jednak z pewnością powstać w XVI wieku. Tymczasem w ołtarzyku z Uchań widoczne są elementy
barokowe (uskrzydlone anielskie główki, spływy wolutowe), które wskazują raczej na to, że reliefy alaba-
strowe - pochodzące z powstałego w latach 1560-1570 ołtarzyka - zostały oprawione ponownie już w Pol-
sce w XVII wieku. Ołtarzyk ten został ufundowany rzekomo w 1750 roku93, ale nie można wykluczyć, że
była to fundacja ponowna.
Sposób, w jaki zaadaptowano niderlandzki ołtarzyk na potrzeby epitafium Loitzów, nie jest wyjątkowy.
Podobnie w szafiastym, tryptykowym obramieniu drewnianym z przedstawieniem rodziny fundatorów na
skrzydłach umieszczony został ołtarzyk ufundowany przez Herlufa Trollego i Brigitte Goye dla St. Olai
Kirke w Helsingór w Danii94. Kolejna analogia to ołtarzyki z fundacji Adriaena van Bleyenburg i Clary
Bogaert (ok. 1550-1555) z Dordrechtu oraz Symbranta Poppejusza Occo i Liesbeth Jacobsdr (1559) obec-
nie w Kalkar95. Ołtarzyk z Dordrechtu spełniał, pierwotnie przypisaną tym wyrobom, dewocyjną funkcję
ołtarzyka domowego. Dwa pozostałe można określić jako ołtarze epitafijne. W wypadku dzieła gdańskiego,
pierwotne umieszczenie wysoko na filarze każe nam sądzić, iż intencją Loitzów było ufundowanie epitafium.
Dwa przykłady wrocławskie - epitafia Baudissa i Buettnera - prezentują, choć ich adaptacje dzieli
około 80 lat, podobny stosunek do dzieła, które jest podstawą stworzenia nowej struktury. W epitafium
Buettnera, w którym Hans Fleiser zastosował czysto florisowskie motywy: konsole pokryte ornamentem
okuciowym, główki w podwice, pęki owoców nawleczone na sznur, zgodność stylowa została zachowana.
O takiej zgodności nie może już być mowy w wypadku epitafium Baudissa, w którym pojawia się ornament
chrząstkowy, przeczący architektonicznej zasadzie porządkującej strukturę ołtarzyka. W obu wypadkach
jednak inskrypcja, konieczna w epitafium, została dodana tak, by nie zburzyć integralności struktury. Świad-
czy to o szacunku adaptatora, świadomości wartości i wyjątkowości zastosowanego tu dzieła i w związku
z tym - o braku usiłowań zatarcia różnic pomiędzy częściami epitafium.
Zupełnie inny charakter miała adaptacja ołtarzyka ze sceną Pokłonu Pasterzy ze świdnickiego kościoła
Pokoju (il. 24-25). Został on tak dalece przekształcony, że trzeba dokładnie przeanalizować strukturę epi-
tafium, aby dostrzec w nim wyrób mecheleński. Zauważymy wówczas charakterystyczne cechy produktu
manufaktury: relief alabastrowy złocony w typowy sposób w partiach architektury i lamowaniu strojów
postaci, wykrój pola w zwieńczeniu, zbliżony do trapezu, architektoniczną strukturę drewnianego obramie-
91 Nr inw. К 66105 - Bruksela 1967, nr kat. M/13.
1)2 Nie jest to rozwiązanie typowe dla ołtarzyków mecheleńskich, natomiast niezwykle rozpowszechnione w większych po-
ludniowoniderlandzkich ołtarzach czy kominkach paradnych.
93 KZSP VIII, s. 63.
94 Obecnie w Nationalmuseet w Kopenhadze - Wustrack 1982, nr kat. 422, 423. Działalność fundatorska admirała duń-
skiej floty i jego małżonki stanowi ciekawy przyczynek do dziejów niderlandzkiej plastyki alabastrowej. Poza wymienionymi tu
ołtarzykami para ta ufundowała również w kościele w Helsingór własne epitafium przypisywane Cornelisowi Florisowi (H u у -
smans 1996, nr kat. S5, il. 206). Około 1565 r. warsztat Florisa wykonał także nagrobek tumbowy małżonków oraz epitafium
inkrypcyjnc w kaplicy kościoła klasztornego w Herlufshorm (H u y s m a n s 1996, nr kat. S.4 i S.6, il. 207, 209). Na temat impor-
tów południowoniderlandzkich w Szwecji: Angstróm 1992, s. 61-75.
''Amsterdam 1986, s. 332-333.