DOI Artikel:
Winiewicz, Joanna: Dzieje kolekcji Lanckorońskich w latach 1939-1946
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14538#0021
20
JOANNA WINIEWICZ-WOLSKA
wiadomo, Hitler planował stworzenie w Linzu, który stać się miał obok Berlina, Norymbergi i Monachium
jednym z głównych miast Rzeszy, tak zwanego Fuhrermuseum. W czerwcu 1939 r. ogłosił Sonderauftrag
Linz4 - „projekt specjalny Linz", który obejmował nie tylko budowę galerii obrazów, lecz także gmachu
przeznaczonego na zbiory militariów, Opery oraz Biblioteki obliczonej na 250 tys. woluminów5. Idea ta
narodziła się w jego umyśle dość wcześnie - już w 1925 r. snuł w notatkach plany niemieckiej National-
galerie, a realnych kształtów projekt ten nabierać zaczął wiosną roku 1938, tuż po aneksji Austrii6. Trzon
galerii, ograniczonej początkowo do dzieł ulubionych artystów Hitlera, reprezentujących głównie malarstwo
niemieckie XIX w.7 (m.in. Schwinda, Bôcklina, Makarta, Piloty'ego), stanowić miały dzieła, które zgromadził
w latach 1933-1938 m.in. drogą zakupów na rynku sztuki za pośrednictwem swoich agentów. Wkrótce
projekt galerii rozszerzono o obrazy najlepszych malarzy europejskich, a eksponaty miały być pozyskiwane
m.in. ze zbiorów skonfiskowanych właścicielom pochodzenia żydowskiego - początkowo w Niemczech,
a wkrótce i w Austrii, która jako pierwsza znalazła się na trasie tryumfalnego pochodu Hitlera po artystycz-
ne trofea.
Dekretem z 26 czerwca 1939 r. Hitler mianował Hansa Possego, przywróconego w roku 1938 do pracy
dyrektora Gemaldegalerie w Dreźnie, specjalnym pełnomocnikiem do spraw przyszłego muzeum8. Sonder-
auftrag Linz stał się rodzajem instytucji, na której czele stanął sam Fiihrer, a obowiązki sekretarza pełnił
Martin Bormann. Trzecie miejsce w tej hierarchii zajmował właśnie Posse. Akcja „kolekcjonowania" dzieł
sztuki została formalnie zinstytucjonalizowana i nabierać zaczęła rozmachu. Posse - stając przed niepowta-
rzalną okazją stworzenia muzeum, w którym znaleźć się miały najcenniejsze europejskie dzieła sztuki -
energicznie zabrał się do dzieła. Dysponował nieograniczonymi środkami finansowymi oraz bezwarunko-
wym zaufaniem i poparciem Hitlera, co oczywiście dawało mu także inne, niż legalne zakupy, możliwości
pozyskiwania dzieł sztuki. Wkrótce po tej nominacji, wczesną jesienią 1939 г., udał się do Wiednia celem
wydania stosownych dyspozycji odnośnie do „zagospodarowania" wiedeńskich zbiorów i określenia sposo-
bu administrowania skonfiskowanymi lub „tylko zabezpieczonymi" dziełami sztuki. Wiedeń budził szcze-
gólną niechęć Hitlera - tutaj bowiem rozsypały się jego marzenia o karierze artystycznej, co zapewne po-
zostawiło w jego psychice głęboki uraz. Miasto to uważał za zbyt uprzywilejowane jeśli chodzi o liczbę
i jakość dzieł sztuki, jakie tam się znajdowały, za „przeładowane kulturalnie"9. I nie dziwi fakt, że właśnie
tu polecił Possemu skierować pierwsze kroki. Wiedeńskie kolekcje miały wzbogacić nie tylko „Linzer Sam-
mlung"; Hitler planował rozdzielić je „sprawiedliwie" między inne muzea austriackie, a plan taki naszkico-
wał dla niego właśnie Posse10. I zapewne też Posse, który dobrze znał Wiedeń z czasów swoich studiów,
zwrócił uwagę fiihrera11 na kolekcję Lanckorońskich w pałacu przy Jacquingasse 18.
Po śmierci Karola Lanckorońskiego jego zbiory miały ostatecznie zostać przemieszczone do Polski,
według relacji Karoliny Lanckorońskiej - do Lwowa12. Kiedy - nie wiadomo. Sugestie takie - projekty
„ratowania" kolekcji dla kultury polskiej - wysuwano na łamach prasy polskiej m.in. w 1933 г., niespełna
dwa tygodnie po śmierci Lanckorońskiego, ubolewając, że nie doszło do jej przewiezienia wówczas, gdy
były ku temu stosowne okoliczności, a mianowicie po ratyfikacji przez Polskę traktatu z Saint Germain,
4 M.in. R. M e г к e r, Die bildenden Ktinste im Nationalsozialismus. Kulturideologie, Kulturpolitik, Kulturproduktion, Koln
1983, s. 175.
5 E. Kubin, Sonderauftrag Linz. Die Kunstsammlung Adolf Hitler. Aufbau, Vernichtungsplan, Rettung. Ein Thriller der
Kulturgeschichte, Wien 1989, s. 13.
6 W marcu 1938 r. Hitler zwiedzał Landesmuseum w Linzu w towarzystwie jego dyrektora, dr Kerschnera, któremu przed-
stawił ideę „Fuhrermuseum"; Kubin, op. cit., s. 13; Haase, op. cit., s. 30.
7 Na mocy nieformalnego porozumienia między Gôringiem a Hitlerem, za jego milczącym przyzwoleniem, malarstwo do
wieku XV kolekcjonował Gôring (Kubin, op. cit., s. 13); z czasem Hitler zaczął rozszerzać „Linzer Sammlung" także o europej-
skie malarstwo epok wcześniejszych (Haase, op. cit., s. 86).
8 Bundesarchiv Koblenz (dalej cyt.: BAK), sygn. В 323/163, s. 242: „Abschrift. Adolf Hitler. Obersalzberg 26. Juni 1939. Ich
beauftrage Herm Galeriedirektor Dr. Hans Posse, Dresden, mit dem Aufbau des neuen Kunstmuseum fur die Stadt Linz/Donau".
O tym m.in. Kubin, op. cit., s. 17-18.
9 Kubin, op. cit., s. 18.
10 Petropoulos, op. cit., s. 90.
11 Nie wydaje się prawdopodobne, by Hitler był aż takim znawcą prywatnych zbiorów europejskich, aby kolekcja Karola
Lanckorońskiego - o której może słyszał w czasach, gdy właśnie w Wiedniu próbował, z wiadomym skutkiem, swoich sił jako
artysta-malarz - „z czasem stała się przedmiotem jego pożądania"; por. Kuc z m an, Kolekcja włoskich obrazów..., s. 123. To
z pewnością Hans Posse, wytrawny znawca europejskich zbiorów, zwrócił na nią uwagę Hitlera.
12 Na taką informację, uzyskaną od prof. Karoliny Lanckorońskiej, powołuje się Kuczman, ibidem, s. 122, przyp. 30.
JOANNA WINIEWICZ-WOLSKA
wiadomo, Hitler planował stworzenie w Linzu, który stać się miał obok Berlina, Norymbergi i Monachium
jednym z głównych miast Rzeszy, tak zwanego Fuhrermuseum. W czerwcu 1939 r. ogłosił Sonderauftrag
Linz4 - „projekt specjalny Linz", który obejmował nie tylko budowę galerii obrazów, lecz także gmachu
przeznaczonego na zbiory militariów, Opery oraz Biblioteki obliczonej na 250 tys. woluminów5. Idea ta
narodziła się w jego umyśle dość wcześnie - już w 1925 r. snuł w notatkach plany niemieckiej National-
galerie, a realnych kształtów projekt ten nabierać zaczął wiosną roku 1938, tuż po aneksji Austrii6. Trzon
galerii, ograniczonej początkowo do dzieł ulubionych artystów Hitlera, reprezentujących głównie malarstwo
niemieckie XIX w.7 (m.in. Schwinda, Bôcklina, Makarta, Piloty'ego), stanowić miały dzieła, które zgromadził
w latach 1933-1938 m.in. drogą zakupów na rynku sztuki za pośrednictwem swoich agentów. Wkrótce
projekt galerii rozszerzono o obrazy najlepszych malarzy europejskich, a eksponaty miały być pozyskiwane
m.in. ze zbiorów skonfiskowanych właścicielom pochodzenia żydowskiego - początkowo w Niemczech,
a wkrótce i w Austrii, która jako pierwsza znalazła się na trasie tryumfalnego pochodu Hitlera po artystycz-
ne trofea.
Dekretem z 26 czerwca 1939 r. Hitler mianował Hansa Possego, przywróconego w roku 1938 do pracy
dyrektora Gemaldegalerie w Dreźnie, specjalnym pełnomocnikiem do spraw przyszłego muzeum8. Sonder-
auftrag Linz stał się rodzajem instytucji, na której czele stanął sam Fiihrer, a obowiązki sekretarza pełnił
Martin Bormann. Trzecie miejsce w tej hierarchii zajmował właśnie Posse. Akcja „kolekcjonowania" dzieł
sztuki została formalnie zinstytucjonalizowana i nabierać zaczęła rozmachu. Posse - stając przed niepowta-
rzalną okazją stworzenia muzeum, w którym znaleźć się miały najcenniejsze europejskie dzieła sztuki -
energicznie zabrał się do dzieła. Dysponował nieograniczonymi środkami finansowymi oraz bezwarunko-
wym zaufaniem i poparciem Hitlera, co oczywiście dawało mu także inne, niż legalne zakupy, możliwości
pozyskiwania dzieł sztuki. Wkrótce po tej nominacji, wczesną jesienią 1939 г., udał się do Wiednia celem
wydania stosownych dyspozycji odnośnie do „zagospodarowania" wiedeńskich zbiorów i określenia sposo-
bu administrowania skonfiskowanymi lub „tylko zabezpieczonymi" dziełami sztuki. Wiedeń budził szcze-
gólną niechęć Hitlera - tutaj bowiem rozsypały się jego marzenia o karierze artystycznej, co zapewne po-
zostawiło w jego psychice głęboki uraz. Miasto to uważał za zbyt uprzywilejowane jeśli chodzi o liczbę
i jakość dzieł sztuki, jakie tam się znajdowały, za „przeładowane kulturalnie"9. I nie dziwi fakt, że właśnie
tu polecił Possemu skierować pierwsze kroki. Wiedeńskie kolekcje miały wzbogacić nie tylko „Linzer Sam-
mlung"; Hitler planował rozdzielić je „sprawiedliwie" między inne muzea austriackie, a plan taki naszkico-
wał dla niego właśnie Posse10. I zapewne też Posse, który dobrze znał Wiedeń z czasów swoich studiów,
zwrócił uwagę fiihrera11 na kolekcję Lanckorońskich w pałacu przy Jacquingasse 18.
Po śmierci Karola Lanckorońskiego jego zbiory miały ostatecznie zostać przemieszczone do Polski,
według relacji Karoliny Lanckorońskiej - do Lwowa12. Kiedy - nie wiadomo. Sugestie takie - projekty
„ratowania" kolekcji dla kultury polskiej - wysuwano na łamach prasy polskiej m.in. w 1933 г., niespełna
dwa tygodnie po śmierci Lanckorońskiego, ubolewając, że nie doszło do jej przewiezienia wówczas, gdy
były ku temu stosowne okoliczności, a mianowicie po ratyfikacji przez Polskę traktatu z Saint Germain,
4 M.in. R. M e г к e r, Die bildenden Ktinste im Nationalsozialismus. Kulturideologie, Kulturpolitik, Kulturproduktion, Koln
1983, s. 175.
5 E. Kubin, Sonderauftrag Linz. Die Kunstsammlung Adolf Hitler. Aufbau, Vernichtungsplan, Rettung. Ein Thriller der
Kulturgeschichte, Wien 1989, s. 13.
6 W marcu 1938 r. Hitler zwiedzał Landesmuseum w Linzu w towarzystwie jego dyrektora, dr Kerschnera, któremu przed-
stawił ideę „Fuhrermuseum"; Kubin, op. cit., s. 13; Haase, op. cit., s. 30.
7 Na mocy nieformalnego porozumienia między Gôringiem a Hitlerem, za jego milczącym przyzwoleniem, malarstwo do
wieku XV kolekcjonował Gôring (Kubin, op. cit., s. 13); z czasem Hitler zaczął rozszerzać „Linzer Sammlung" także o europej-
skie malarstwo epok wcześniejszych (Haase, op. cit., s. 86).
8 Bundesarchiv Koblenz (dalej cyt.: BAK), sygn. В 323/163, s. 242: „Abschrift. Adolf Hitler. Obersalzberg 26. Juni 1939. Ich
beauftrage Herm Galeriedirektor Dr. Hans Posse, Dresden, mit dem Aufbau des neuen Kunstmuseum fur die Stadt Linz/Donau".
O tym m.in. Kubin, op. cit., s. 17-18.
9 Kubin, op. cit., s. 18.
10 Petropoulos, op. cit., s. 90.
11 Nie wydaje się prawdopodobne, by Hitler był aż takim znawcą prywatnych zbiorów europejskich, aby kolekcja Karola
Lanckorońskiego - o której może słyszał w czasach, gdy właśnie w Wiedniu próbował, z wiadomym skutkiem, swoich sił jako
artysta-malarz - „z czasem stała się przedmiotem jego pożądania"; por. Kuc z m an, Kolekcja włoskich obrazów..., s. 123. To
z pewnością Hans Posse, wytrawny znawca europejskich zbiorów, zwrócił na nią uwagę Hitlera.
12 Na taką informację, uzyskaną od prof. Karoliny Lanckorońskiej, powołuje się Kuczman, ibidem, s. 122, przyp. 30.