DOI article:
Winiewicz, Joanna: Dzieje kolekcji Lanckorońskich w latach 1939-1946
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.14538#0023
22
JOANNA WINIEWICZ-WOLSKA
matycznie objęte całkowitym zakazem wywozu poza granice Rzeszy. Takie z kolei następstwo wydarzeń
można bowiem przyjąć na podstawie meldunku z 26 września 1939 г., który, relacjonując postępowanie
wobec majątku Lanckorońskiego, stwierdza: „Jednocześnie [z wyborem dzieł sztuki na Reichsliste] hrabia
Antoni Lanckoroński złożył prośbę o zezwolenie na wywóz pozostałych obiektów"20.
Faktem jest, że wczesnym latem 1939 r. kolekcja Lanckorońskich została spisana. W pierwszym bo-
dajże zawiadomieniu, jakie otrzymał w tej sprawie Lanckoroński, nie było mowy, jakiemu celowi ma służyć
ów spis. Jego datę wyznaczono na 22 marca 1939 r.21, ale prawdopodobnie akcji jednak wówczas nie roz-
poczęto - dwa miesiące później wysłano bowiem kolejne zawiadomienie, określające jej termin na 2 czerw-
ca 1939 r. i precyzujące już wyraźnie cel całego przedsięwzięcia22. Przeprowadzić je miała Zentralstelle fur
Denkmalschutz23 - instytucja powołana do ochrony zabytków, której głównym zadaniem było w tym wy-
padku „[...] z materiału znajdującego się w pałacu [...] wyłączyć te dzieła, którym, jako ważnym dla zaso-
bów artystycznych Rzeszy, nie zostanie wydane zezwolenie na wywóz i wniesione zostanie podanie o wpisanie
ich na Reichsliste"24. Wstępnego wyboru 12 obiektów25 i ich fachowej oceny „w interesie Rzeszy" dokonali:
Fritz Eichler - kustosz zbiorów starożytnych i Gert Adriani - kustosz galerii malarstwa Kunsthistorisches
Muséum w Wiedniu oraz Herbert Seiberl reprezentujący Zentralstelle fiir Denkmalschutz26. Na Reichsliste
znalazły się głównie dzieła reprezentujące niemieckie malarstwo XIX w., przewidywane zapewne - w myśl
pierwotnej koncepcji Hitlera - do niemieckiej Nationalgalerie: Tryton Arnolda Bôcklina (il. 1), Apollo i Mar-
sjasz Hansa Thomy (il. 2), Popiersie kobiety Anselma Feuerbacha (il. 3), Pejzaż Josefa Antona Kocha i obraz
zatytułowany Rendez-vous Augusta Pettenkofena27; ponadto Pejzaż Jana van Goyen28, marmurowe popiersia
dłuta Victora Tilgnera, przedstawiające aktorkę Charlottę Wolter (późniejszą hrabinę O'Sullivan) i malarza
Ibidem, s. 7: „Bericht. Beschlagnahme der Kunstsammlung eines Grafen polnischer Staatsbiirgerschaft [...]. Wien am 26.
September 1939".
21 Herbert Seiberl do Antoniego Lanckorońskiego, Wiedeń, 20 marca 1939 r. - ibidem, s. 49.
22 Ibidem, s. 46: Ankiindigung der Inventarisierung des Palais Lanckoroński „[...] um die dort [w pałacu Lanckorońskich]
befindlichen Kunstwerke zu verzeichnen und fiir die Reichsliste national wertvoller Kunstwerke auszunehmen".
23 „Urząd do Spraw Ochrony Zabytków" powstał w roku 1934 i zastąpił samodzielną instytucję powołaną do ochrony
zabytków - Bundesdenkmalamt. Podlegał Ministerium fiir Unterricht (Т. В r ii с к 1 e r, Die „ Verlànderung " der ôsterreichischen
Denkmalpflege in der NS-Zeit und die Grùndung des Instituts fiir Denkmalpflege, „Ósterreichische Zeitschrift fiir Kunst und Denk-
malpflege", XLIV, 1990, s. 186; i d e m, Quellendokumentation, s. 266). Po aneksji Austrii Zentralstelle podporządkowano Mini-
sterstwu Spraw Wewnętrznych i Kultury (Ministerium fiir innere und kulturele Angelegenheiten), ale uzależniona była faktycznie
od rządu Rzeszy. Jakkolwiek takie jej usytuowanie w hierarchii urzędowej dawało - złudne - wrażenie sprawowania kontroli nad
austriackimi dobrami kultury, była ona faktycznym administratorem skonfiskowanych przez nazistów dzieł sztuki. Zależność ta
stała się jeszcze bardziej oczywista, kiedy 8 listopada 1940 r. powołano w miejsce Zentralstelle Institut fiir Denkmalpflege (Instytut
do Spraw Ochrony Zabytków), podległy bezpośrednio Reichsministerium fiir Wissenschaft, Erziehung und Volksbildung w Berlinie
i działający do upadku III Rzeszy. Kierownikiem działu sztuki (Kunstgeschichtliche Abteilung) był Herbert Seiberl, który w roku
1946, w wyniku wprowadzenia przez rząd Austrii ustaw denazyfikacyjnych, został pozbawiony wszystkich pełnionych funkcji.
28 kwietnia 1948 r. przywrócono samodzielny urząd, początkowo pod nazwą Staatsdenkmalamt, ale wkrótce powrócono do daw-
nej: Bundesdenkmalamt {ibidem, s. 266 i 394).
24 BDA-A, Rest. 26, teka 1, s. 35: Pismo z datą 18 sierpnia 1939 г.: „[...] Es hat sich bei dieser kommisionellen Besichtigung
darum gehandelt, aus dem im Palais des Genannten befindlichen Materiale jene Kunstwerke auszuscheiden, fiir die ais dem Kunst-
besitz des Reiches wichtig geltende eine Ausfuhrbewilligung nicht erteilt wird und den Antrag gestellt wird, dieselben auf die
Reichsliste einzutragen".
25 Spis z datą 14 września 1939 г.: ibidem (zob. Aneks 1).
26 Ibidem, s. 35: 18 sierpnia 1939 г.: „Der Landsleiter der Reichskammer der bildenden Kiinste beim Landeskulturverwalter
Gau Wien, der Referat der Fachgruppe Museen und Sammlungen, Wien Neue Burg, dr Ruprecht do: Leiter der Reichskammer fiir
bildende Kiinste Herrn Prof. Leopold Blauensteiner: [...] Die fachliche Begutachtung im Interesse des Reiches hinsichtlich der
Gemalde nahm Dr. Herbert Seiberl der Zst. F. Dsch und Dr. Gert Adriani der Gemâldega. am Kunsthistorischen Muséum vor. [...]".
27 Obrazy Hansa Thomy oraz Anselma Feuerbacha, ewakuowane najpierw do Thurntal, potem do Altaussee, znalazły się po
wojnie w Hohenems, por. Inventar der Sammlung Lanckoroński aufgenommen vom 1-3. Juni 1950 nach dem Brand, ibidem,
Reservatsakten, sygn. 108/Res/50, s. 61, 62; Tryton Bôcklina odnotowany został w spisie inwentaryzacyjnym sporządzonym po
pożarze w zamku Hohenems (s. 66) jako zniszczony („zerstórt").
2X F. von Schubert-Soldern, Beitrage zur Geschichte der niederlandischen Landschaftsmalerei, [w:] Ausgewàhlte Kun-
stwerke derKunstsammlung Lanckoroński, Wien 1918, tabl. XI. Obraz odnotowany na rynku antykwarskim w Zurychu 15 maja
1981 i 13 maja 1982 г.; potem w Berlinie (Kunsthandel H.P. Buchen, Berlin 1982); wystawiony w Monachium podczas targów
antykwarycznych w 1982 r. Publikowany w monografii artysty jako Widok miasta Thiel (Tholen); H.U. Beck, Jan van Goyen,
vol. Ш, Doornspijk 1987, poz. 717.
JOANNA WINIEWICZ-WOLSKA
matycznie objęte całkowitym zakazem wywozu poza granice Rzeszy. Takie z kolei następstwo wydarzeń
można bowiem przyjąć na podstawie meldunku z 26 września 1939 г., który, relacjonując postępowanie
wobec majątku Lanckorońskiego, stwierdza: „Jednocześnie [z wyborem dzieł sztuki na Reichsliste] hrabia
Antoni Lanckoroński złożył prośbę o zezwolenie na wywóz pozostałych obiektów"20.
Faktem jest, że wczesnym latem 1939 r. kolekcja Lanckorońskich została spisana. W pierwszym bo-
dajże zawiadomieniu, jakie otrzymał w tej sprawie Lanckoroński, nie było mowy, jakiemu celowi ma służyć
ów spis. Jego datę wyznaczono na 22 marca 1939 r.21, ale prawdopodobnie akcji jednak wówczas nie roz-
poczęto - dwa miesiące później wysłano bowiem kolejne zawiadomienie, określające jej termin na 2 czerw-
ca 1939 r. i precyzujące już wyraźnie cel całego przedsięwzięcia22. Przeprowadzić je miała Zentralstelle fur
Denkmalschutz23 - instytucja powołana do ochrony zabytków, której głównym zadaniem było w tym wy-
padku „[...] z materiału znajdującego się w pałacu [...] wyłączyć te dzieła, którym, jako ważnym dla zaso-
bów artystycznych Rzeszy, nie zostanie wydane zezwolenie na wywóz i wniesione zostanie podanie o wpisanie
ich na Reichsliste"24. Wstępnego wyboru 12 obiektów25 i ich fachowej oceny „w interesie Rzeszy" dokonali:
Fritz Eichler - kustosz zbiorów starożytnych i Gert Adriani - kustosz galerii malarstwa Kunsthistorisches
Muséum w Wiedniu oraz Herbert Seiberl reprezentujący Zentralstelle fiir Denkmalschutz26. Na Reichsliste
znalazły się głównie dzieła reprezentujące niemieckie malarstwo XIX w., przewidywane zapewne - w myśl
pierwotnej koncepcji Hitlera - do niemieckiej Nationalgalerie: Tryton Arnolda Bôcklina (il. 1), Apollo i Mar-
sjasz Hansa Thomy (il. 2), Popiersie kobiety Anselma Feuerbacha (il. 3), Pejzaż Josefa Antona Kocha i obraz
zatytułowany Rendez-vous Augusta Pettenkofena27; ponadto Pejzaż Jana van Goyen28, marmurowe popiersia
dłuta Victora Tilgnera, przedstawiające aktorkę Charlottę Wolter (późniejszą hrabinę O'Sullivan) i malarza
Ibidem, s. 7: „Bericht. Beschlagnahme der Kunstsammlung eines Grafen polnischer Staatsbiirgerschaft [...]. Wien am 26.
September 1939".
21 Herbert Seiberl do Antoniego Lanckorońskiego, Wiedeń, 20 marca 1939 r. - ibidem, s. 49.
22 Ibidem, s. 46: Ankiindigung der Inventarisierung des Palais Lanckoroński „[...] um die dort [w pałacu Lanckorońskich]
befindlichen Kunstwerke zu verzeichnen und fiir die Reichsliste national wertvoller Kunstwerke auszunehmen".
23 „Urząd do Spraw Ochrony Zabytków" powstał w roku 1934 i zastąpił samodzielną instytucję powołaną do ochrony
zabytków - Bundesdenkmalamt. Podlegał Ministerium fiir Unterricht (Т. В r ii с к 1 e r, Die „ Verlànderung " der ôsterreichischen
Denkmalpflege in der NS-Zeit und die Grùndung des Instituts fiir Denkmalpflege, „Ósterreichische Zeitschrift fiir Kunst und Denk-
malpflege", XLIV, 1990, s. 186; i d e m, Quellendokumentation, s. 266). Po aneksji Austrii Zentralstelle podporządkowano Mini-
sterstwu Spraw Wewnętrznych i Kultury (Ministerium fiir innere und kulturele Angelegenheiten), ale uzależniona była faktycznie
od rządu Rzeszy. Jakkolwiek takie jej usytuowanie w hierarchii urzędowej dawało - złudne - wrażenie sprawowania kontroli nad
austriackimi dobrami kultury, była ona faktycznym administratorem skonfiskowanych przez nazistów dzieł sztuki. Zależność ta
stała się jeszcze bardziej oczywista, kiedy 8 listopada 1940 r. powołano w miejsce Zentralstelle Institut fiir Denkmalpflege (Instytut
do Spraw Ochrony Zabytków), podległy bezpośrednio Reichsministerium fiir Wissenschaft, Erziehung und Volksbildung w Berlinie
i działający do upadku III Rzeszy. Kierownikiem działu sztuki (Kunstgeschichtliche Abteilung) był Herbert Seiberl, który w roku
1946, w wyniku wprowadzenia przez rząd Austrii ustaw denazyfikacyjnych, został pozbawiony wszystkich pełnionych funkcji.
28 kwietnia 1948 r. przywrócono samodzielny urząd, początkowo pod nazwą Staatsdenkmalamt, ale wkrótce powrócono do daw-
nej: Bundesdenkmalamt {ibidem, s. 266 i 394).
24 BDA-A, Rest. 26, teka 1, s. 35: Pismo z datą 18 sierpnia 1939 г.: „[...] Es hat sich bei dieser kommisionellen Besichtigung
darum gehandelt, aus dem im Palais des Genannten befindlichen Materiale jene Kunstwerke auszuscheiden, fiir die ais dem Kunst-
besitz des Reiches wichtig geltende eine Ausfuhrbewilligung nicht erteilt wird und den Antrag gestellt wird, dieselben auf die
Reichsliste einzutragen".
25 Spis z datą 14 września 1939 г.: ibidem (zob. Aneks 1).
26 Ibidem, s. 35: 18 sierpnia 1939 г.: „Der Landsleiter der Reichskammer der bildenden Kiinste beim Landeskulturverwalter
Gau Wien, der Referat der Fachgruppe Museen und Sammlungen, Wien Neue Burg, dr Ruprecht do: Leiter der Reichskammer fiir
bildende Kiinste Herrn Prof. Leopold Blauensteiner: [...] Die fachliche Begutachtung im Interesse des Reiches hinsichtlich der
Gemalde nahm Dr. Herbert Seiberl der Zst. F. Dsch und Dr. Gert Adriani der Gemâldega. am Kunsthistorischen Muséum vor. [...]".
27 Obrazy Hansa Thomy oraz Anselma Feuerbacha, ewakuowane najpierw do Thurntal, potem do Altaussee, znalazły się po
wojnie w Hohenems, por. Inventar der Sammlung Lanckoroński aufgenommen vom 1-3. Juni 1950 nach dem Brand, ibidem,
Reservatsakten, sygn. 108/Res/50, s. 61, 62; Tryton Bôcklina odnotowany został w spisie inwentaryzacyjnym sporządzonym po
pożarze w zamku Hohenems (s. 66) jako zniszczony („zerstórt").
2X F. von Schubert-Soldern, Beitrage zur Geschichte der niederlandischen Landschaftsmalerei, [w:] Ausgewàhlte Kun-
stwerke derKunstsammlung Lanckoroński, Wien 1918, tabl. XI. Obraz odnotowany na rynku antykwarskim w Zurychu 15 maja
1981 i 13 maja 1982 г.; potem w Berlinie (Kunsthandel H.P. Buchen, Berlin 1982); wystawiony w Monachium podczas targów
antykwarycznych w 1982 r. Publikowany w monografii artysty jako Widok miasta Thiel (Tholen); H.U. Beck, Jan van Goyen,
vol. Ш, Doornspijk 1987, poz. 717.