DOI Artikel:
Winiewicz, Joanna: Dzieje kolekcji Lanckorońskich w latach 1939-1946
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14538#0026
DZIEJE KOLEKCJI LANCKOROŃSKICH W LATACH 1939 1946
25
Hansa Makarta (il. 4), a także antyczny sarkofag z przedstawieniem Erosów2J oraz dwustronny relief wo-
tywny30. Rozważano też wpisanie na nią Portretu uczonego Rembrandta, ale - zdaniem dokonujących prze-
glądu specjalistów - autor nie „zasłużył" na to z powodu „proweniencji i stanu zachowania"31. Jak można
przypuszczać, wybór dokonany przez Fritza Eichlera, Gerta Adrianiego i Herberta Seiberla był jedynie
wstępną selekcją; głos decydujący w tej sprawie miał Posse, a ostateczną decyzję podjąć miał zapewne sam
fiihrer.
Nasuwa się pytanie, jaką rolę w całej akcji „zabezpieczania" przez nazistów dzieł sztuki dla kultural-
nych potrzeb Rzeszy odegrała Zentralstelle fiir Denkmalschutz - urząd powołany do ochrony zabytków. Jej
zadaniem, oprócz czysto technicznych funkcji organizacyjnych, jakie sprawowała przy inwentaryzacji, była
fachowa ocena i klasyfikacja obiektów z punktu widzenia historii sztuki, a także ich odpowiednie zabezpie-
czenie. Być może austriackie władze konserwatorskie wierzyły jeszcze, że spisując zbiory, m.in. prywatne
czy klasztorne, będą w stanie zahamować ich niekontrolowany „wypływ" na terytorium Niemiec. I nie jest
wykluczone, że czasem się to udawało, ale z pewnością nie w takich przypadkach, kiedy w grę wchodziły
interesy samego Hitlera bądź kolekcjonerskie pasje wysokich urzędników nazistowskiego reżimu, a tak
właśnie było z kolekcją Lanckoronskich. W praktyce więc, instytucja ta wspierała i znacznie ułatwiała
„muzealną" działalność Hansa Possego, dostarczając mu gotowego materiału do dalszego „opracowania",
w postaci m.in. spisów inwentaryzacyjnych i fotografii dzieł, które Posse, a potem jego następcy, „zagospo-
darowywali" w interesie Rzeszy.
Wiosną lub wczesnym latem 1939 r. kolekcja Lanckorońskich została zatem spisana i sfotografowana.
Sporządzona wówczas lista32 1696 obiektów, na której znalazły się obrazy, rzeźby, miniatury, porcelana,
meble, nie objęła całości zbiorów. Dla porównania: w listopadzie 1942 r. spisano je ponownie i tym razem
na liście figuruje 355933 obiektów. Niemniej spis z roku 1939, który zawiera najwięcej, w porównaniu
z innymi, informacji o poszczególnych obiektach, takich jak technika, wymiary, identyfikacja postaci na
portretach, adnotacje, że mamy do czynienia z kopią - stanowi niezwykle ważne źródło do rekonstrukcji
kolekcji, tym bardziej, że spisywane obiekty prawdopodobnie jednocześnie fotografowano (niestety, nie
wszystkie), a numery kolejnych pozycji na tej liście były również kolejnymi numerami odrębnego spisu
negatywów34. Fakt, że nie był to kompletny wykaz obiektów, znajduje potwierdzenie w późniejszej kore-
spondencji. W liście skierowanym do Gestapo 2 marca 1940 г., ówczesne Ministerstwo Spraw Wewnętrz-
nych i Kultury informowało, że spisano dwie trzecie zbiorów35, które pozostawały nadal w pałacu Lancko-
rońskich. Jest też prawdopodobne, że w momencie, gdy przystępowano do inwentaryzacji, niektórych obrazów
już w pałacu nie było - być może udało się Antoniemu Lanckorońskiemu wywieźć je wcześniej. Nie figu-
Skrzynia sarkofagowa, Azja Mniejsza, 150-160 n.e.; obecnie Richmond, The Virginia Muséum of Fine Arts; O e n b r i n к,
op. cit., s. 101.
30 Chodzi tu zapewne o dwustronnie opracowany relief wotywny z okresu przedhellenistycznego, z przedstawieniem boga
Mena na jednej stronie, z zaprzęgiem boga Słońca na drugiej; obecnie Boston, Muséum of Fine Arts; ibidem, s. 99.
31 BDA-A, Rest. 26, teka 1: „[...] Ùber besondere Riicksprache mit Herrn Dr Adriani wurde dem Unterzeichneten mitgeteilt,
dass auch der eine Rembrandt hinsichtlich seiner Provenienz und seines Erhaltungszustandes eine Sicherstellung auf der Reichsliste
nicht verdiene, weshalb auch dièses Bild (in einem Buche Schreibender Man in orientalischer Kleidung) von dem vorgemachten
Bildern zu streichen sei".
32 Ibidem, Rest. 26/1, teka 26, s. 1-108. Numerami poszczególnych pozycji tej listy posługiwano się później wielokrotnie
przy identyfikacji obiektów i wyróżniano je literami A.L. (inicjały Antoniego Lanckorońskiego).
33 Ibidem, Rest. 26, teka 6, s. 1-103. Spis sporządzony w pałacu Lanckorońskich w roku 1942 przez Bruno Rittera na
polecenie Haupttreuhandstelle Ost. w Berlinie (Gesamtinventar nach Râumen gegliedert. Liste A erstellt von Bruno Ritter), okre-
ślany później jako „НТО-Liste".
34 761 negatywów zdjęć wykonanych najprawdopodobniej w pałacu Lanckorońskich - jak przypuszczam w 1939 r. - znaj-
duje się w archiwum fotograficznym (Fotoarchiv) Bundesdenkmalamt w Wiedniu. Za informację o tym zbiorze dziękuję p. dr
Theodorowi Briicklerowi, kierownikowi archiwum wiedeńskiego Urzędu Konserwatorskiego. Część fotografii opublikowała Fe-
liks, op. cit. O przechowywanych w National Gallery of Art w Waszyngtonie negatywach fotografii dzieł z kolekcji Lanckoroń-
skich pisze m.in. Mi ziółek, op. cit., s. 96.
35 BDA-A, Rest. 26, teka 1 : Friedrich Plattner, Ministerium fiir innere und kulturelle Angelegenheiten an Geheime Staats-
polizei, Polizeistelle Wien, Morzinplatz, 2. Marz 1940: „Auf Ihre [...] Anfrage teile ich mit, dass die Zentralstelle fiir Denkmal-
schutz bereits etwa zwei Drittel der Kunstsammlung des Grafen Anton Lanckoronski verzeichnet hat und von mir unter einem
angewiesenen wird, Ihnen nach Fertigstellung der Inventarlisten Abschrift hievon zu ùbermitteln. Aus ZweckmaBigkeitsgrunden
wird die gesamte Kunstsammlung vorlàufig im Palais Lanckoronski unter Aufsicht der Zentralstelle fur Denkmalschutz belassen,
auBerdem sind die zur Kriegsanfang im Schloss Immendorf geborgene Hauptstiicke dieser Sammlung wieder in das genannte Palais
zuriickgebracht worden".
25
Hansa Makarta (il. 4), a także antyczny sarkofag z przedstawieniem Erosów2J oraz dwustronny relief wo-
tywny30. Rozważano też wpisanie na nią Portretu uczonego Rembrandta, ale - zdaniem dokonujących prze-
glądu specjalistów - autor nie „zasłużył" na to z powodu „proweniencji i stanu zachowania"31. Jak można
przypuszczać, wybór dokonany przez Fritza Eichlera, Gerta Adrianiego i Herberta Seiberla był jedynie
wstępną selekcją; głos decydujący w tej sprawie miał Posse, a ostateczną decyzję podjąć miał zapewne sam
fiihrer.
Nasuwa się pytanie, jaką rolę w całej akcji „zabezpieczania" przez nazistów dzieł sztuki dla kultural-
nych potrzeb Rzeszy odegrała Zentralstelle fiir Denkmalschutz - urząd powołany do ochrony zabytków. Jej
zadaniem, oprócz czysto technicznych funkcji organizacyjnych, jakie sprawowała przy inwentaryzacji, była
fachowa ocena i klasyfikacja obiektów z punktu widzenia historii sztuki, a także ich odpowiednie zabezpie-
czenie. Być może austriackie władze konserwatorskie wierzyły jeszcze, że spisując zbiory, m.in. prywatne
czy klasztorne, będą w stanie zahamować ich niekontrolowany „wypływ" na terytorium Niemiec. I nie jest
wykluczone, że czasem się to udawało, ale z pewnością nie w takich przypadkach, kiedy w grę wchodziły
interesy samego Hitlera bądź kolekcjonerskie pasje wysokich urzędników nazistowskiego reżimu, a tak
właśnie było z kolekcją Lanckoronskich. W praktyce więc, instytucja ta wspierała i znacznie ułatwiała
„muzealną" działalność Hansa Possego, dostarczając mu gotowego materiału do dalszego „opracowania",
w postaci m.in. spisów inwentaryzacyjnych i fotografii dzieł, które Posse, a potem jego następcy, „zagospo-
darowywali" w interesie Rzeszy.
Wiosną lub wczesnym latem 1939 r. kolekcja Lanckorońskich została zatem spisana i sfotografowana.
Sporządzona wówczas lista32 1696 obiektów, na której znalazły się obrazy, rzeźby, miniatury, porcelana,
meble, nie objęła całości zbiorów. Dla porównania: w listopadzie 1942 r. spisano je ponownie i tym razem
na liście figuruje 355933 obiektów. Niemniej spis z roku 1939, który zawiera najwięcej, w porównaniu
z innymi, informacji o poszczególnych obiektach, takich jak technika, wymiary, identyfikacja postaci na
portretach, adnotacje, że mamy do czynienia z kopią - stanowi niezwykle ważne źródło do rekonstrukcji
kolekcji, tym bardziej, że spisywane obiekty prawdopodobnie jednocześnie fotografowano (niestety, nie
wszystkie), a numery kolejnych pozycji na tej liście były również kolejnymi numerami odrębnego spisu
negatywów34. Fakt, że nie był to kompletny wykaz obiektów, znajduje potwierdzenie w późniejszej kore-
spondencji. W liście skierowanym do Gestapo 2 marca 1940 г., ówczesne Ministerstwo Spraw Wewnętrz-
nych i Kultury informowało, że spisano dwie trzecie zbiorów35, które pozostawały nadal w pałacu Lancko-
rońskich. Jest też prawdopodobne, że w momencie, gdy przystępowano do inwentaryzacji, niektórych obrazów
już w pałacu nie było - być może udało się Antoniemu Lanckorońskiemu wywieźć je wcześniej. Nie figu-
Skrzynia sarkofagowa, Azja Mniejsza, 150-160 n.e.; obecnie Richmond, The Virginia Muséum of Fine Arts; O e n b r i n к,
op. cit., s. 101.
30 Chodzi tu zapewne o dwustronnie opracowany relief wotywny z okresu przedhellenistycznego, z przedstawieniem boga
Mena na jednej stronie, z zaprzęgiem boga Słońca na drugiej; obecnie Boston, Muséum of Fine Arts; ibidem, s. 99.
31 BDA-A, Rest. 26, teka 1: „[...] Ùber besondere Riicksprache mit Herrn Dr Adriani wurde dem Unterzeichneten mitgeteilt,
dass auch der eine Rembrandt hinsichtlich seiner Provenienz und seines Erhaltungszustandes eine Sicherstellung auf der Reichsliste
nicht verdiene, weshalb auch dièses Bild (in einem Buche Schreibender Man in orientalischer Kleidung) von dem vorgemachten
Bildern zu streichen sei".
32 Ibidem, Rest. 26/1, teka 26, s. 1-108. Numerami poszczególnych pozycji tej listy posługiwano się później wielokrotnie
przy identyfikacji obiektów i wyróżniano je literami A.L. (inicjały Antoniego Lanckorońskiego).
33 Ibidem, Rest. 26, teka 6, s. 1-103. Spis sporządzony w pałacu Lanckorońskich w roku 1942 przez Bruno Rittera na
polecenie Haupttreuhandstelle Ost. w Berlinie (Gesamtinventar nach Râumen gegliedert. Liste A erstellt von Bruno Ritter), okre-
ślany później jako „НТО-Liste".
34 761 negatywów zdjęć wykonanych najprawdopodobniej w pałacu Lanckorońskich - jak przypuszczam w 1939 r. - znaj-
duje się w archiwum fotograficznym (Fotoarchiv) Bundesdenkmalamt w Wiedniu. Za informację o tym zbiorze dziękuję p. dr
Theodorowi Briicklerowi, kierownikowi archiwum wiedeńskiego Urzędu Konserwatorskiego. Część fotografii opublikowała Fe-
liks, op. cit. O przechowywanych w National Gallery of Art w Waszyngtonie negatywach fotografii dzieł z kolekcji Lanckoroń-
skich pisze m.in. Mi ziółek, op. cit., s. 96.
35 BDA-A, Rest. 26, teka 1 : Friedrich Plattner, Ministerium fiir innere und kulturelle Angelegenheiten an Geheime Staats-
polizei, Polizeistelle Wien, Morzinplatz, 2. Marz 1940: „Auf Ihre [...] Anfrage teile ich mit, dass die Zentralstelle fiir Denkmal-
schutz bereits etwa zwei Drittel der Kunstsammlung des Grafen Anton Lanckoronski verzeichnet hat und von mir unter einem
angewiesenen wird, Ihnen nach Fertigstellung der Inventarlisten Abschrift hievon zu ùbermitteln. Aus ZweckmaBigkeitsgrunden
wird die gesamte Kunstsammlung vorlàufig im Palais Lanckoronski unter Aufsicht der Zentralstelle fur Denkmalschutz belassen,
auBerdem sind die zur Kriegsanfang im Schloss Immendorf geborgene Hauptstiicke dieser Sammlung wieder in das genannte Palais
zuriickgebracht worden".