DOI article:
Kowalczyk, Jerzy: Świątynie i klasztory późnobarokowe w archidiecezji lwowskiej
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.14538#0225
224
JERZY KOWALCZYK
no kamień węgielny pod budowę kościoła, a właściwie dużej kaplicy, tworzącej centralny element zespołu
architektonicznego278. Realizacja została przerwana w skutek kontrakcji jezuitów i wznowiona dopiero za
Stanisława Augusta. 18 czerwca 1764 r. odbyło się „solenne założenie kamienia na zaczętą już zresztą
dawniej fabrykę Collegium Nobilium i Alumnatu"279. Kierownikiem prac budowlanych w latach 1765-1776,
a może i później był architekt Franciszek Kulczycki280. Kolegium otworzono w 1776 г., ale już jako Colle-
gium Teresianum. Do tego czasu zbudowano tylko dwa skrzydła. Kościół, usytuowany na osi środkowego
skrzydła, otrzymał tylko przednią część ze wspaniałą fasadą281, natomiast owalny korpus nawowy nie wy-
szedł z fundamentów. Został jednak zaznaczony na planie orientacyjnym, rysowanym po 1885 г., gdy ko-
legium oddano na szpital282 (il. 14). Korpus nawowy miał mieć plan owalu poprzecznego. Tego typu rzut,
o włoskim rodowodzie, był niezwykle rzadki w polskiej architekturze barokowej. Znany jest projekt tego
rodzaju na kościół misjonarzy w Krakowie. Taki kształt miał też budowany w 1740 r. kościół jezuitów
w Słonimiu, wzorowany na rzymskiej świątyni S. Andréa al. Quirinale283. Ponieważ fasada lwowskiego
kościoła pijarów ma rzymski rodowód, można przyjąć, że projekt korpusu nawowego również mógł pocho-
dzić z tego samego ośrodka.
Do kościołów centralnych z kopułami należą, rzadkie w archidiecezji, świątynie ośmioboczne połączo-
ne z krzyżem greckim. Ten typ miał we Włoszech tradycję od XVI w., a w Polsce w XVII w. w tej konwen-
cji były utrzymane projekty i realizacje Jana Baptysty Gisleniego i Tylmana z Gameren (kościół sakramen-
tek w Warszawie).
Również wśród budowli drewnianych znajdujemy układ ośmioboczny kopułowy. Był nim kościół fi-
lialny w Jabłonowie w dekanacie kołomyjskim z 1760 r.284, fundacji księcia Józefa Aleksandra Jabłonow-
skiego, wojewody nowogródzkiego285 (il. 8). Kształt budowli odbiegał od tradycyjnych świątyń drewnia-
nych, dlatego też autorem projektu mógł być jakiś architekt nadworny. Kopuła została wzniesiona na wysokim
tamburze. Ramiona nakrywają dachy półszczytowe. Niska kruchta w niewielkim stopniu osłabia centralny
układ.
SKLEPIENIA I KOPUŁY
Wnętrza świątyń były nakryte najczęściej sklepieniem krzyżowo-kolebkowym na gurtach, wydzielają-
cych przęsła nawy głównej. W przęsłach naw bocznych zaś znajdujemy sklepienia krzyżowe oraz żaglaste
lub - rzadziej - także spłaszczone kopułki (Bohorodczany - dominikanów, 1742). Sklepieniem żaglastym
zaczął nakrywać wnętrza nawy głównej i prezbiterium architekt Bernard Meretyn. Silnie podkreślał podział
wnętrza na przęsła także odpowiednią artykulacją ścian. U źródeł znajdowała się późnobarokowa architek-
tura czeska Dientzenhoferów, inspirowana przez guariniowską koncepcję pulsowania wnętrz w układzie
łańcuchowym286. Pierwsze tego typu wnętrze skomponował Meretyn w salowym trójprzęsłowym kościele
parafialnym w Winnikach (1738), w którym dynamikę przestrzeni osiągnął także przez wklęsłe boki przy-
ściennych filarów287 (il. 57).
Jedynie kilka kościołów i kaplic archidiecezji miało wnętrza z kopułami. Były to przede wszystkim
kościoły centralne: karmelitanek trzewiczkowych i dominikanów Bożego Ciała we Lwowie oraz dominika-
nów w Tarnopolu. Wśród świątyń na planie podłużnym tylko we lwowskim kościele trynitarzy Świętej
Trójcy oraz nad kościołem karmelitów bosych w Milatynie wzniesiono kopułę nad transeptem. Znane ka-
plice barokowe przy katedrze łacińskiej we Lwowie nakryto również kopułami na planie owalu (il. 70).
x Hornung 1947, s. 294.
9 Dzieduszycki 1868, s. 171.
0 Vujcyk 1998, s. 154-155.
1 Fasadę wzorowaną na bazylice S. Giovanni na Lateranie analizuję na s. 260.
2 CPAH-Lw., fond 742, op. 1, spr. 1702.
3 Kowalczyk 1994a, s. 274, il. 47.
4 Mokłowski 1903, s. 397, il. 211; Brykowski, Ruszczyk 1998, s. 33, il. 32.
15 PSB, X, 1962-64, s. 227 (J. Dobrzy niecka).
6 Problem przestrzeni w dziełach Meretyna wnikliwie zanalizował P. Krasny 1994, s. 61-65.
!7 Krasny 1996b, s. 168-169.
JERZY KOWALCZYK
no kamień węgielny pod budowę kościoła, a właściwie dużej kaplicy, tworzącej centralny element zespołu
architektonicznego278. Realizacja została przerwana w skutek kontrakcji jezuitów i wznowiona dopiero za
Stanisława Augusta. 18 czerwca 1764 r. odbyło się „solenne założenie kamienia na zaczętą już zresztą
dawniej fabrykę Collegium Nobilium i Alumnatu"279. Kierownikiem prac budowlanych w latach 1765-1776,
a może i później był architekt Franciszek Kulczycki280. Kolegium otworzono w 1776 г., ale już jako Colle-
gium Teresianum. Do tego czasu zbudowano tylko dwa skrzydła. Kościół, usytuowany na osi środkowego
skrzydła, otrzymał tylko przednią część ze wspaniałą fasadą281, natomiast owalny korpus nawowy nie wy-
szedł z fundamentów. Został jednak zaznaczony na planie orientacyjnym, rysowanym po 1885 г., gdy ko-
legium oddano na szpital282 (il. 14). Korpus nawowy miał mieć plan owalu poprzecznego. Tego typu rzut,
o włoskim rodowodzie, był niezwykle rzadki w polskiej architekturze barokowej. Znany jest projekt tego
rodzaju na kościół misjonarzy w Krakowie. Taki kształt miał też budowany w 1740 r. kościół jezuitów
w Słonimiu, wzorowany na rzymskiej świątyni S. Andréa al. Quirinale283. Ponieważ fasada lwowskiego
kościoła pijarów ma rzymski rodowód, można przyjąć, że projekt korpusu nawowego również mógł pocho-
dzić z tego samego ośrodka.
Do kościołów centralnych z kopułami należą, rzadkie w archidiecezji, świątynie ośmioboczne połączo-
ne z krzyżem greckim. Ten typ miał we Włoszech tradycję od XVI w., a w Polsce w XVII w. w tej konwen-
cji były utrzymane projekty i realizacje Jana Baptysty Gisleniego i Tylmana z Gameren (kościół sakramen-
tek w Warszawie).
Również wśród budowli drewnianych znajdujemy układ ośmioboczny kopułowy. Był nim kościół fi-
lialny w Jabłonowie w dekanacie kołomyjskim z 1760 r.284, fundacji księcia Józefa Aleksandra Jabłonow-
skiego, wojewody nowogródzkiego285 (il. 8). Kształt budowli odbiegał od tradycyjnych świątyń drewnia-
nych, dlatego też autorem projektu mógł być jakiś architekt nadworny. Kopuła została wzniesiona na wysokim
tamburze. Ramiona nakrywają dachy półszczytowe. Niska kruchta w niewielkim stopniu osłabia centralny
układ.
SKLEPIENIA I KOPUŁY
Wnętrza świątyń były nakryte najczęściej sklepieniem krzyżowo-kolebkowym na gurtach, wydzielają-
cych przęsła nawy głównej. W przęsłach naw bocznych zaś znajdujemy sklepienia krzyżowe oraz żaglaste
lub - rzadziej - także spłaszczone kopułki (Bohorodczany - dominikanów, 1742). Sklepieniem żaglastym
zaczął nakrywać wnętrza nawy głównej i prezbiterium architekt Bernard Meretyn. Silnie podkreślał podział
wnętrza na przęsła także odpowiednią artykulacją ścian. U źródeł znajdowała się późnobarokowa architek-
tura czeska Dientzenhoferów, inspirowana przez guariniowską koncepcję pulsowania wnętrz w układzie
łańcuchowym286. Pierwsze tego typu wnętrze skomponował Meretyn w salowym trójprzęsłowym kościele
parafialnym w Winnikach (1738), w którym dynamikę przestrzeni osiągnął także przez wklęsłe boki przy-
ściennych filarów287 (il. 57).
Jedynie kilka kościołów i kaplic archidiecezji miało wnętrza z kopułami. Były to przede wszystkim
kościoły centralne: karmelitanek trzewiczkowych i dominikanów Bożego Ciała we Lwowie oraz dominika-
nów w Tarnopolu. Wśród świątyń na planie podłużnym tylko we lwowskim kościele trynitarzy Świętej
Trójcy oraz nad kościołem karmelitów bosych w Milatynie wzniesiono kopułę nad transeptem. Znane ka-
plice barokowe przy katedrze łacińskiej we Lwowie nakryto również kopułami na planie owalu (il. 70).
x Hornung 1947, s. 294.
9 Dzieduszycki 1868, s. 171.
0 Vujcyk 1998, s. 154-155.
1 Fasadę wzorowaną na bazylice S. Giovanni na Lateranie analizuję na s. 260.
2 CPAH-Lw., fond 742, op. 1, spr. 1702.
3 Kowalczyk 1994a, s. 274, il. 47.
4 Mokłowski 1903, s. 397, il. 211; Brykowski, Ruszczyk 1998, s. 33, il. 32.
15 PSB, X, 1962-64, s. 227 (J. Dobrzy niecka).
6 Problem przestrzeni w dziełach Meretyna wnikliwie zanalizował P. Krasny 1994, s. 61-65.
!7 Krasny 1996b, s. 168-169.