DOI article:
Kowalczyk, Jerzy: Świątynie i klasztory późnobarokowe w archidiecezji lwowskiej
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.14538#0281
280
JERZY KOWALCZYK
rzeźbiarzowi lwowskiemu Fabianowi Fesingerowi , Zbigniew Hornung zaś Tomaszowi Hutterowi438 i tę
atrybucję przyjął Jakub Sito, autor monografii rzeźbiarza439. Pomnik błogosławionego Jana z Dukli zwraca
uwagę formą nieproporcjonalnie szerokiego, podwójnie spiętrzonego cokołu. Ma on kształt czworoboku
z diagonalnie ustawionymi, szerokim spływami, w dolnej części zwiniętymi wolutowo, ozdobionymi
rokokowymi wazonami. Projekt, opracowany przez nieznanego architekta, był z pewnością znacznie bogat-
szy. Surowa, kubiczna forma cokołów, bez wielu elementów dekoracyjnych, sprawia wrażenie dzieła
niedokończonego440.
Szczególnie godne uwagi są dzieła o starannie opracowanej formie, projektowane przez architektów tej
miary co Bernard Meretyn. Jego autorstwa są dwa pomniki: św. Jana Nepomucena (1750) i Najświętszej
Marii Panny (1751), wystawione w Buczaczu z fundacji Mikołaja Potockiego, starosty kaniowskiego441.
Prace Meretyna dopełniają figury dłuta czynnego przy ratuszu buczackim, znakomitego rzeźbiarza Jana
Jerzego Pinsla442. Posągi zostały wyniesione wysoko na dwu spiętrzonych, misternie opracowanych piede-
stałach (il. 134). Na dolnych widnieje bogaty kartusz z herbem fundatora Pilawa pod koroną, jego inicjałem
i datą. Na górnych została odkuta płycina z inskrypcjami odnoszącymi się do postaci świętego i do NMP.
Obydwa pomniki, mimo podobnych smukłych proporcji spiętrzonych piedestałów, znacznie różnią się w szcze-
gółowym opracowaniu. Pomnik św. Jana Nepomucena ma gładki, lekko gierowany dolny piedestał, przy
górnym - aniołki z atrybutami świętego są usadowione na zwoju wolut przylegających do piedestału. W po-
mniku NMP powierzchnia frontowa obydwu piedestałów jest lekko wklęsła, a boki ścięte ukośnie. Więcej
jest też elementów dekoracyjnych. Dolny piedestał ujęty jest u góry narożnymi, silnie skręconymi wolutami,
które podtrzymują kwadratowe cokoliki z puttami. W obydwu pomnikach u dołu górnego piedestału wystę-
pują osobliwe formy, jakby wypukłe pod ciśnieniem ciężaru. Cokoliki pod figurkami puttów są również
dołem wypukłe. Jest to charakterystyczny motyw późnobarokowy, sięgający genezą sztuki Borrominiego,
rozpowszechniony także w architekturze ołtarzy, nawiązujących do wzorów Mathiasa Steinla. Bogactwo
i dynamiczne formy elementów architektonicznych i dekoracyjnych współgrają z rokokowymi, ukazanymi
w ruchu figurami świętego (kontrapost) i NMP (figura serpentinata). Pomniki w Buczaczu szczegółowo
i wnikliwie przeanalizował Piotr Krasny, wywodząc ich formę ze sztuki czeskiej. Pomnik św. Jana Nepomuce-
na wykazuje duże pokrewieństwo z monumentem tego świętego przy kościele Świętej Trójcy na Nowym
Mieście w Pradze - dziełem Johanna Brokoffa (1717). Pomnik NMP z kolei podobny jest do św. Jana Ne-
pomucena w Poćatkach - autorstwa Franza Bauguta (1720)443. Dzieła pomnikowe Meretyna - Pinsla w Bu-
czaczu nie ustępują klasie czeskim, a nawet je przewyższają. Niestety uległy w dużym stopniu zniszczeniu
w czasach komunizmu - obie figury oraz górny piedestał pomnika św. Jana Nepomucena zostały rozbite444.
Z pomników kolumnowych w diecezji na uwagę zasługuje także poświęcony NMP Niepokalanego
Poczęcia w Załoźcach fundacji Wiśniowieckich (il. 135). Załoźce to kolebka rodu Wiśniowieckich i mau-
zoleum książąt w miejscowym kościele parafialnym. Interesujący jest kształt pomnika, któremu nadano
formę kwadratowego filara na wysokim piedestale. Filar ujęto z dwu stron półkolumnami korynckimi a dwie
pozostałe mają pilastry zwieńczone szeroką wolutą w miejsce kapiteli. Dwuschodkowe stopnie pomnika
mają w rzucie kształt półtreflowy. Projekt pomnika opracował z pewnością architekt Wiśniowieckich.
ARTYKULACJA ŚCIAN I PORZĄDKI ARCHITEKTONICZNE
Artykulację ścian przeprowadzano za pomocą pilastrów pojedynczych, parzystych lub nakładanych.
Do wyjątków należy zaliczyć wnętrza kościołów, gdzie wprowadzono kolumny: dominikanów Bożego Cia-
437 Mańkowski 1932, s. 60.
438 Hornung 1936, s. 214.
439 Sito 2001, s. 87. Figura błogosławionego Jana z Dukli została usunięta po 1945 г., a na jej miejsce ustawiono kamienny
wazon rokokowy.
440 Chronologicznie pomnik Jana z Dukli został wyprzedzony we Lwowie przez pomnik kolumnowy z figurą św. Krzysztofa,
wystawiony w 1726 r. z fundacji Krzysztofa Augustynowicza przy katedrze ormiańskiej (Bostel 1925, s. 7).
441 Datowanie pomników podaje Bochnak 1931, s. 57-58.
442 Przypisania projektu pomników Meretynowi i rzeźb Pinslowi dokonał Hornung 1937, s. 39-40.
443 Krasny 1995, s. 65-74.
444 Ibidem, s. 68, il. 3, 4.
JERZY KOWALCZYK
rzeźbiarzowi lwowskiemu Fabianowi Fesingerowi , Zbigniew Hornung zaś Tomaszowi Hutterowi438 i tę
atrybucję przyjął Jakub Sito, autor monografii rzeźbiarza439. Pomnik błogosławionego Jana z Dukli zwraca
uwagę formą nieproporcjonalnie szerokiego, podwójnie spiętrzonego cokołu. Ma on kształt czworoboku
z diagonalnie ustawionymi, szerokim spływami, w dolnej części zwiniętymi wolutowo, ozdobionymi
rokokowymi wazonami. Projekt, opracowany przez nieznanego architekta, był z pewnością znacznie bogat-
szy. Surowa, kubiczna forma cokołów, bez wielu elementów dekoracyjnych, sprawia wrażenie dzieła
niedokończonego440.
Szczególnie godne uwagi są dzieła o starannie opracowanej formie, projektowane przez architektów tej
miary co Bernard Meretyn. Jego autorstwa są dwa pomniki: św. Jana Nepomucena (1750) i Najświętszej
Marii Panny (1751), wystawione w Buczaczu z fundacji Mikołaja Potockiego, starosty kaniowskiego441.
Prace Meretyna dopełniają figury dłuta czynnego przy ratuszu buczackim, znakomitego rzeźbiarza Jana
Jerzego Pinsla442. Posągi zostały wyniesione wysoko na dwu spiętrzonych, misternie opracowanych piede-
stałach (il. 134). Na dolnych widnieje bogaty kartusz z herbem fundatora Pilawa pod koroną, jego inicjałem
i datą. Na górnych została odkuta płycina z inskrypcjami odnoszącymi się do postaci świętego i do NMP.
Obydwa pomniki, mimo podobnych smukłych proporcji spiętrzonych piedestałów, znacznie różnią się w szcze-
gółowym opracowaniu. Pomnik św. Jana Nepomucena ma gładki, lekko gierowany dolny piedestał, przy
górnym - aniołki z atrybutami świętego są usadowione na zwoju wolut przylegających do piedestału. W po-
mniku NMP powierzchnia frontowa obydwu piedestałów jest lekko wklęsła, a boki ścięte ukośnie. Więcej
jest też elementów dekoracyjnych. Dolny piedestał ujęty jest u góry narożnymi, silnie skręconymi wolutami,
które podtrzymują kwadratowe cokoliki z puttami. W obydwu pomnikach u dołu górnego piedestału wystę-
pują osobliwe formy, jakby wypukłe pod ciśnieniem ciężaru. Cokoliki pod figurkami puttów są również
dołem wypukłe. Jest to charakterystyczny motyw późnobarokowy, sięgający genezą sztuki Borrominiego,
rozpowszechniony także w architekturze ołtarzy, nawiązujących do wzorów Mathiasa Steinla. Bogactwo
i dynamiczne formy elementów architektonicznych i dekoracyjnych współgrają z rokokowymi, ukazanymi
w ruchu figurami świętego (kontrapost) i NMP (figura serpentinata). Pomniki w Buczaczu szczegółowo
i wnikliwie przeanalizował Piotr Krasny, wywodząc ich formę ze sztuki czeskiej. Pomnik św. Jana Nepomuce-
na wykazuje duże pokrewieństwo z monumentem tego świętego przy kościele Świętej Trójcy na Nowym
Mieście w Pradze - dziełem Johanna Brokoffa (1717). Pomnik NMP z kolei podobny jest do św. Jana Ne-
pomucena w Poćatkach - autorstwa Franza Bauguta (1720)443. Dzieła pomnikowe Meretyna - Pinsla w Bu-
czaczu nie ustępują klasie czeskim, a nawet je przewyższają. Niestety uległy w dużym stopniu zniszczeniu
w czasach komunizmu - obie figury oraz górny piedestał pomnika św. Jana Nepomucena zostały rozbite444.
Z pomników kolumnowych w diecezji na uwagę zasługuje także poświęcony NMP Niepokalanego
Poczęcia w Załoźcach fundacji Wiśniowieckich (il. 135). Załoźce to kolebka rodu Wiśniowieckich i mau-
zoleum książąt w miejscowym kościele parafialnym. Interesujący jest kształt pomnika, któremu nadano
formę kwadratowego filara na wysokim piedestale. Filar ujęto z dwu stron półkolumnami korynckimi a dwie
pozostałe mają pilastry zwieńczone szeroką wolutą w miejsce kapiteli. Dwuschodkowe stopnie pomnika
mają w rzucie kształt półtreflowy. Projekt pomnika opracował z pewnością architekt Wiśniowieckich.
ARTYKULACJA ŚCIAN I PORZĄDKI ARCHITEKTONICZNE
Artykulację ścian przeprowadzano za pomocą pilastrów pojedynczych, parzystych lub nakładanych.
Do wyjątków należy zaliczyć wnętrza kościołów, gdzie wprowadzono kolumny: dominikanów Bożego Cia-
437 Mańkowski 1932, s. 60.
438 Hornung 1936, s. 214.
439 Sito 2001, s. 87. Figura błogosławionego Jana z Dukli została usunięta po 1945 г., a na jej miejsce ustawiono kamienny
wazon rokokowy.
440 Chronologicznie pomnik Jana z Dukli został wyprzedzony we Lwowie przez pomnik kolumnowy z figurą św. Krzysztofa,
wystawiony w 1726 r. z fundacji Krzysztofa Augustynowicza przy katedrze ormiańskiej (Bostel 1925, s. 7).
441 Datowanie pomników podaje Bochnak 1931, s. 57-58.
442 Przypisania projektu pomników Meretynowi i rzeźb Pinslowi dokonał Hornung 1937, s. 39-40.
443 Krasny 1995, s. 65-74.
444 Ibidem, s. 68, il. 3, 4.