DOI article:
Jaworski, Piotr: Antyk w Królikarni: architektura i zbiory artystyczne
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.14537#0234
228
PIOTR JAWORSKI
tablicach - sztuk 200" i „sztuk 11 Bożków starożytnych z bronzu, i sztuk 4 kawałków branżowych ze
starożytności'1. W pokojach pierwszego piętra znajdowały się „wielki wazon w formie starożytnej en Etrusque
z gliny wypalonej", dwa mniejsze „etruski" oraz „rysunek lubryką robiony ze statui Niobe". Część zgroma-
dzonych w pałacu odlewów gipsowych pochodziła być może z wyposażenia poprzedniego właściciela, skoro
już w inwentarzu z 1774 r.175 wielokrotnie zanotowano obecność „sztuk czyli osóbek gibsowych".
Kolekcja antyków Heleny z Przezdzieckich Radziwiłłowej, gromadzona przez wiele lat drogą zakupów
i otrzymywanych podarunków176, nie ma, z wyjątkiem słynnej głowy Niobe i dzieł rzymskiej sztuki sepul-
kralnej, zabytków wyższej jakości177. Wartość kolekcji należy jednak rozpatrywać w powiązaniu z progra-
mem parku w Arkadii178, którego właścicielką (po wielu skomplikowanych działaniach prawnych) została
Radziwiłłowa179 w 1778 r. W przeciwieństwie bowiem do przede wszystkim dekoracyjnego charakteru „sta-
rożytności" zgromadzonych w pałacu warszawskim, dzieła sztuki antycznej i ich kopie umieszczone we
wnętrzach budowli' ogrodowych: Świątyni Diany, Przybytku Arcykapłana, Domu Gotyckiego czy Domku
Szwajcarskiego oraz rozrzucone wśród dziko rosnącej roślinności i dekorujące „spinę" Cyrku, pełniły kon-
kretną funkcję symboliczną. Czynić miały wiarygodną starożytność miejsca, przypominać dawną wielkość
Grecji i Italii, budzić refleksję nad przemijaniem180. Jednocześnie miejsce to, zamieszkiwane okresowo przez
założycielkę181, miało stanowić dla niej, zgodnie z antyczną symboliką Arkadii182, krainę szczęścia. Idea
życia zgodnego z Naturą, propagowana przez Izabelę Czartoryską183, znalazła w Helenie Radzi wiłłowej
gorącą wyznawczynię.
Historię kolekcji starożytności Radziwiłłów z Nieborowa podzielić można na trzy etapy. Na pierwszy
- trwający do 1831 r.184 - przypada ożywiona działalność kolekcjonerska i budowlana Heleny Radziwiłło-
wej w Arkadii, przerwana śmiercią księżnej w 1821 г., oraz tworzenie przez jej męża - Michała Hieronima
Radziwiłła - kolekcji artystycznej i numizmatycznej oraz biblioteki w oparciu o rezydencje w Nieborowie,
Warszawie i Królikarni. Etap drugi otwiera sporządzenie przez Antoniego Blanka w 1831 r. na zamówienie
spadkobierców księcia katalogów dzieł sztuki zgromadzonych w radziwiłłowskich rezydencjach, które po-
stanowiono, przynajmniej częściowo, sprzedać185. Konsekwencją skomplikowanego, trwającego wiele lat
postępowania spadkowego186 był podział kolekcji, częściowa jej wyprzedaż i oderwanie od miejsc pierwot-
nego przeznaczenia (większość marmurów z Arkadii przewieziono do Nieborowa187, pozostałe przedmioty
i dzieła sztuki - do Nieborowa, Warszawy i Królikarni188). Zwieńczeniem niszczycielskiej dla kolekcji dzia-
łalności spadkobierców wojewody wileńskiego była sprzedaż Arkadii w 1869 r. oraz częściowa dekompo-
zycja i zniszczenie parku189. Trzeci etap, zapoczątkowany odkupieniem w 1893 r. Arkadii przez zafascyno-
wanego osobowością Heleny Radziwiłłowej Michała Piotra Radziwiłła190, charakteryzuje się podejmowanymi
przez kolejnych właścicieli Nieborowa próbami przywrócenia Arkadii i kolekcji dawnej świetności. Etap ten
zakończyła konfiskata dóbr radziwiłłowskich po II wojnie światowej i przewiezienie części zabytków an-
tycznych do Muzeum Narodowego w Warszawie191.
175 AGAD, ARN, sygn. 797, Inwentarz pałacu murowanego w Warszawie na Wielopolu w ulicy Przechodnia zwanej sytuowa-
nego, Jaśnie Oświeconych Xiążąt Ichmościów Radziwiłłów mieczników Wielkiego Xiçstwa Litewskiego dziedzicznego d. 22 July
1774 Anno sporządzony.
176 M i ко с к i, Collection..., s. 33-43.
177 Por. ibidem, s. 46.
178 Ibidem.
179 A. Ryszkiewicz, Radziwiłłowa z Przezdzieckich Helena, [w:] PSB, t. XXX, s. 390.
180 M i ко с к i, Collection..., s. 46.
181 [Radziwiłł], op. cit., passim.
182 M i ko с к i, Collection..., s. 7.
183 Aleksandrowicz, op. cit., passim.
184 Jest to rok śmierci M.H. Radziwiłła: Le sin s к a, Radziwiłł Michał Hieronim...
183 A. Blank, Katalog galerii obrazów stawnych mistrzów z różnych szkół zebranych przez śp. Michała Hieronima księcia
Radziwiłła wojewody wileńskiego teraz w Królikarni pod Warszawą wystawionych, ułożony i spisany w 1835 roku przez [—],
Warszawa 1835, przedmowa.
186 Dokumentacja prawna postępowania spadkowego przechowywana jest w AGAD, ARN.
187 M i к о с к i, Collection..., s. 44.
188 AGAD, ARN, sygn.: 364, 806; APRN, rkps: 129, 136, 142, 158.
189 M i к о с к i, Collection..., s. 44.
190 Ibidem.
191 Ibidem.
PIOTR JAWORSKI
tablicach - sztuk 200" i „sztuk 11 Bożków starożytnych z bronzu, i sztuk 4 kawałków branżowych ze
starożytności'1. W pokojach pierwszego piętra znajdowały się „wielki wazon w formie starożytnej en Etrusque
z gliny wypalonej", dwa mniejsze „etruski" oraz „rysunek lubryką robiony ze statui Niobe". Część zgroma-
dzonych w pałacu odlewów gipsowych pochodziła być może z wyposażenia poprzedniego właściciela, skoro
już w inwentarzu z 1774 r.175 wielokrotnie zanotowano obecność „sztuk czyli osóbek gibsowych".
Kolekcja antyków Heleny z Przezdzieckich Radziwiłłowej, gromadzona przez wiele lat drogą zakupów
i otrzymywanych podarunków176, nie ma, z wyjątkiem słynnej głowy Niobe i dzieł rzymskiej sztuki sepul-
kralnej, zabytków wyższej jakości177. Wartość kolekcji należy jednak rozpatrywać w powiązaniu z progra-
mem parku w Arkadii178, którego właścicielką (po wielu skomplikowanych działaniach prawnych) została
Radziwiłłowa179 w 1778 r. W przeciwieństwie bowiem do przede wszystkim dekoracyjnego charakteru „sta-
rożytności" zgromadzonych w pałacu warszawskim, dzieła sztuki antycznej i ich kopie umieszczone we
wnętrzach budowli' ogrodowych: Świątyni Diany, Przybytku Arcykapłana, Domu Gotyckiego czy Domku
Szwajcarskiego oraz rozrzucone wśród dziko rosnącej roślinności i dekorujące „spinę" Cyrku, pełniły kon-
kretną funkcję symboliczną. Czynić miały wiarygodną starożytność miejsca, przypominać dawną wielkość
Grecji i Italii, budzić refleksję nad przemijaniem180. Jednocześnie miejsce to, zamieszkiwane okresowo przez
założycielkę181, miało stanowić dla niej, zgodnie z antyczną symboliką Arkadii182, krainę szczęścia. Idea
życia zgodnego z Naturą, propagowana przez Izabelę Czartoryską183, znalazła w Helenie Radzi wiłłowej
gorącą wyznawczynię.
Historię kolekcji starożytności Radziwiłłów z Nieborowa podzielić można na trzy etapy. Na pierwszy
- trwający do 1831 r.184 - przypada ożywiona działalność kolekcjonerska i budowlana Heleny Radziwiłło-
wej w Arkadii, przerwana śmiercią księżnej w 1821 г., oraz tworzenie przez jej męża - Michała Hieronima
Radziwiłła - kolekcji artystycznej i numizmatycznej oraz biblioteki w oparciu o rezydencje w Nieborowie,
Warszawie i Królikarni. Etap drugi otwiera sporządzenie przez Antoniego Blanka w 1831 r. na zamówienie
spadkobierców księcia katalogów dzieł sztuki zgromadzonych w radziwiłłowskich rezydencjach, które po-
stanowiono, przynajmniej częściowo, sprzedać185. Konsekwencją skomplikowanego, trwającego wiele lat
postępowania spadkowego186 był podział kolekcji, częściowa jej wyprzedaż i oderwanie od miejsc pierwot-
nego przeznaczenia (większość marmurów z Arkadii przewieziono do Nieborowa187, pozostałe przedmioty
i dzieła sztuki - do Nieborowa, Warszawy i Królikarni188). Zwieńczeniem niszczycielskiej dla kolekcji dzia-
łalności spadkobierców wojewody wileńskiego była sprzedaż Arkadii w 1869 r. oraz częściowa dekompo-
zycja i zniszczenie parku189. Trzeci etap, zapoczątkowany odkupieniem w 1893 r. Arkadii przez zafascyno-
wanego osobowością Heleny Radziwiłłowej Michała Piotra Radziwiłła190, charakteryzuje się podejmowanymi
przez kolejnych właścicieli Nieborowa próbami przywrócenia Arkadii i kolekcji dawnej świetności. Etap ten
zakończyła konfiskata dóbr radziwiłłowskich po II wojnie światowej i przewiezienie części zabytków an-
tycznych do Muzeum Narodowego w Warszawie191.
175 AGAD, ARN, sygn. 797, Inwentarz pałacu murowanego w Warszawie na Wielopolu w ulicy Przechodnia zwanej sytuowa-
nego, Jaśnie Oświeconych Xiążąt Ichmościów Radziwiłłów mieczników Wielkiego Xiçstwa Litewskiego dziedzicznego d. 22 July
1774 Anno sporządzony.
176 M i ко с к i, Collection..., s. 33-43.
177 Por. ibidem, s. 46.
178 Ibidem.
179 A. Ryszkiewicz, Radziwiłłowa z Przezdzieckich Helena, [w:] PSB, t. XXX, s. 390.
180 M i ко с к i, Collection..., s. 46.
181 [Radziwiłł], op. cit., passim.
182 M i ko с к i, Collection..., s. 7.
183 Aleksandrowicz, op. cit., passim.
184 Jest to rok śmierci M.H. Radziwiłła: Le sin s к a, Radziwiłł Michał Hieronim...
183 A. Blank, Katalog galerii obrazów stawnych mistrzów z różnych szkół zebranych przez śp. Michała Hieronima księcia
Radziwiłła wojewody wileńskiego teraz w Królikarni pod Warszawą wystawionych, ułożony i spisany w 1835 roku przez [—],
Warszawa 1835, przedmowa.
186 Dokumentacja prawna postępowania spadkowego przechowywana jest w AGAD, ARN.
187 M i к о с к i, Collection..., s. 44.
188 AGAD, ARN, sygn.: 364, 806; APRN, rkps: 129, 136, 142, 158.
189 M i к о с к i, Collection..., s. 44.
190 Ibidem.
191 Ibidem.