DOI Artikel:
Talbierska, Jolanta: Twórczość graficzna Rembrandta van Rijn: nowe perspektywy badawcze dzieła graficznego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14573#0099
TWÓRCZOŚĆ GRAFICZNA REMBRANDTA VAN RUN
93
była to inicjatywa samego Rembrandta, zamówienie, czy też rodzaj upominku dla zaprzyjaźnionych osób,
w każdym wypadku okoliczności wydają się być różne. Zdaniem Ger Luijtena były to przede wszystkim
opłacalne zlecenia138, choć nie wykluczając i tego aspektu, bardziej przekonująca jest opinia Stéphanie
Dickey139, że rytowane portrety wynikały z osobistych przyjaźni i kontaktów van Rijna. Rembrandtowskie
wizerunki innych osób jawią się jako szczególny hołd artysty, wyraz przyjaźni lub szacunku złożony por-
tretowanemu, który z kolei musiał docenić zarówno aluzyjną treść tych graficznych arcydzieł, jak i ich
plastyczną finezję.
Rembrandt obracał się w środowisku „holenderskiego Parnasu"140, mennonitów (Uylenburgh, Anslo),
pastorów remonstranckich (Wtenbogaert) i gminy żydowskiej (Manasseh ben Izrael, Efraim Bueno)141.
Mennonici negowali zastosowanie sztuki w praktykach religijnych, gdyż ich zdaniem była ona wytworem
sztucznym i pretensjonalnym, często niebezpiecznym. Stosunek mennonitów holenderskich do sztuki był
pod tym względem znaczącym wyjątkiem. Od końca XVI w. przez cały wiek XVII wszystkie zastrzeżenia
uchylono, zastępując je poszanowaniem, a nawet uwielbieniem sztuki. Świadczą o tym nie tylko zamawiane
portrety i liczni, wybitni artyści mennoniccy142, lecz również kolekcje obrazów i innych dzieł gromadzone
w domach bogatszych mennonitów, którzy często byli również przyjaciółmi i mecenasami artystów143.
Waterlander144, z którymi Rembrandt był związany, tworzyli najbardziej liberalną grupę, oddawali się poezji,
muzyce i sztukom, brali czynny udział w życiu ekonomicznym Amsterdamu145. Rembrandt został wprowa-
dzony do gminy mennonickiej prawdopodobnie za pośrednictwem Hendricka van Uylenburgha, który nale-
żał do kongregacji Cornelisa Anslo (1592-1646), teologa, pisarza i starszego amsterdamskich Waterlander146.
W latach współpracy z Uyleburghiem Rembrandt sportretował wielu mennonitów147, i choć sam nim nie był,
zdradzał żywe zainteresowanie dla ich ideałów i tradycji. Mimo że oficjalne potwierdzenie religijnej przy-
należności artysty do któregoś z holenderskich Kościołów nigdzie nie zostało udokumentowane148, to wia-
domo jednak, że członkowie jego rodziny, a także kobiety odgrywające ważną rolę w jego życiu (Saskia,
Hendrijcke Stoffels), należeli do Kościoła reformowanego. Wobec braku oficjalnej przynależności wyzna-
niowej artysty, tym bardziej znaczące w jego œuvre wydają się portrety wybitnych kaznodziejów (Johannes
138 L u i j t e n, op. cit., s. 17.
139 S.S. Dickey, Rembrandt. Portraits in print, Indiannopolis 2004, tu zwłaszcza Introduction.
140 Poeci, pisarze, poeci amatorzy współpracujący w latach 40. i 50. szczególnie blisko z artystami, kolekcjonerami i miłoś-
nikami sztuki („Liefhebbers van de kunst"), skupieni w „Broederschap der Schilderkunst"; wynikiem tej kooperacji było dziesięć
tomów utworów okolicznościowych Holantsche Parnas, wydanych w 1660 r. w Amsterdamie, na ten temat szeroko Dickey,
op. cit., tu zwłaszcza s. 110-111.
141 W 1639 r. nastąpiło połączenie zwaśnionych synagog portugalskich w Amsterdamie. Założono uczelnię talmudyczną
{Talmud Tora). Wykładowcami byli między innymi rabini Saul Morteira (1596-1660) i Izaak Aboab de Fonseca (1606-1693).
Większe znaczenie miał rabin Manasseh Ben Izrael (1604-1657). H. G r a e t z, Historia Żydów, tłum. St. S z e n h a k, t. I-IX, Kra-
ków 1990, t. VIII, Stan Żydów w Europie od końca XVI do wieku początku XIX, s. 131.
142 Wśród nich znalazło się wielu wybitnych krytyków sztuki, jak Kareł van Mander (1548-1606), którego Het Schil-
derboek była pierwszą holenderską historią sztuki. Mennonitą był również uczeń Rembrandta, Govaert FI inek.
143 C. Crahn, Rembrandt, the Bibie, and the Mennonites, „Mennonite life", 7, 1952, s. 4-6; idem Anabaptism and the
culture of the Netherlands, [w:] The Recovery of the Anabaptists Vision. A Sixtieth Anniversary Tribute to Harold S. Bender, ed.
G.F. Hershberger, Scottdale 1957, s. 219-236; idem, Dutch Anabaptism. Origin, Spread, Life and Thought (1450-1600), The
Hague 1968, 2nd ed., Scottdale (Passadena) 1981.
144 Nazwa pochodzi od regionu Waterland w prowincji Północna Holandia, w okolicach Amsterdamu; kongregacja powstała
w roku 1577.
145 Dla kosmopolitycznych mieszkańców tego miasta religia często była zmienna. I tak Joost van Vondel, gdy pisał eulogie
dla mennonity Lievena van Coppenola, uczęszczał w tym czasie do kościoła katolickiego, D i с к e y, op. cit., s. 111.
146 Ibidem, s. 31. O graficznym portrecie Cornelisa Claesz. Anslo: ibidem, s. 42-64, fig. 247, 248, 250, 251.
147 Portrety Cornelisa Claesz. Anslo z żoną Aeltje Gerritsdr. Schouten (obraz w Berlinie, Gemâldegalerie i akwaforta, obie
prace z 1641 г.; studium przygotowawcze piórem i tuszem z 1640 r. do postaci Anslo, Paryż, Musée du Louvre, Collection de Ed-
mond de Rothschild), Trijna Jansa i jego żony H.J. Rooleeuw (1657, Anglia, Lord Penrhyn Collection), licznych członków amster-
damskiej rodziny Bruyningh, jak Nicolaas Bruyningh (1652, Kassel, Gemalde-Galerie).
148 John M o n t i a s oraz Christian T ii m p e 1 pisali o ważnym aspekcie kontaktów Rembrandta nie tylko z gminą, ale przede
wszystkim z kaznodziejami Kościoła reformowanego, zaś Sebastien А.С. Dudok van Heel i Gary S с h w a r t z charaktery-
zują związki Rembrandta z remonstrantami, a zwłaszcza ich patronat; J.M. M o n t i a s, Art and Auctions in Seventeenth-Century
Amsterdam, Amsterdam 2000, s. 169-170; C. T ti m p e 1, A.Tùmpe 1, Rembrandt, 2nd éd., Antwerp-New York 1993, s. 101-107;
S.A.C. Dudok van Heel, De Remonstrantse wereld van Rembrandts opt drachtveger Abraham Antonisz. Recht, „Bulletin van
het Rijksmuseum", 42, 1994, s. 335-346; S с h w a rt z, op. cit., s. 185-191.
93
była to inicjatywa samego Rembrandta, zamówienie, czy też rodzaj upominku dla zaprzyjaźnionych osób,
w każdym wypadku okoliczności wydają się być różne. Zdaniem Ger Luijtena były to przede wszystkim
opłacalne zlecenia138, choć nie wykluczając i tego aspektu, bardziej przekonująca jest opinia Stéphanie
Dickey139, że rytowane portrety wynikały z osobistych przyjaźni i kontaktów van Rijna. Rembrandtowskie
wizerunki innych osób jawią się jako szczególny hołd artysty, wyraz przyjaźni lub szacunku złożony por-
tretowanemu, który z kolei musiał docenić zarówno aluzyjną treść tych graficznych arcydzieł, jak i ich
plastyczną finezję.
Rembrandt obracał się w środowisku „holenderskiego Parnasu"140, mennonitów (Uylenburgh, Anslo),
pastorów remonstranckich (Wtenbogaert) i gminy żydowskiej (Manasseh ben Izrael, Efraim Bueno)141.
Mennonici negowali zastosowanie sztuki w praktykach religijnych, gdyż ich zdaniem była ona wytworem
sztucznym i pretensjonalnym, często niebezpiecznym. Stosunek mennonitów holenderskich do sztuki był
pod tym względem znaczącym wyjątkiem. Od końca XVI w. przez cały wiek XVII wszystkie zastrzeżenia
uchylono, zastępując je poszanowaniem, a nawet uwielbieniem sztuki. Świadczą o tym nie tylko zamawiane
portrety i liczni, wybitni artyści mennoniccy142, lecz również kolekcje obrazów i innych dzieł gromadzone
w domach bogatszych mennonitów, którzy często byli również przyjaciółmi i mecenasami artystów143.
Waterlander144, z którymi Rembrandt był związany, tworzyli najbardziej liberalną grupę, oddawali się poezji,
muzyce i sztukom, brali czynny udział w życiu ekonomicznym Amsterdamu145. Rembrandt został wprowa-
dzony do gminy mennonickiej prawdopodobnie za pośrednictwem Hendricka van Uylenburgha, który nale-
żał do kongregacji Cornelisa Anslo (1592-1646), teologa, pisarza i starszego amsterdamskich Waterlander146.
W latach współpracy z Uyleburghiem Rembrandt sportretował wielu mennonitów147, i choć sam nim nie był,
zdradzał żywe zainteresowanie dla ich ideałów i tradycji. Mimo że oficjalne potwierdzenie religijnej przy-
należności artysty do któregoś z holenderskich Kościołów nigdzie nie zostało udokumentowane148, to wia-
domo jednak, że członkowie jego rodziny, a także kobiety odgrywające ważną rolę w jego życiu (Saskia,
Hendrijcke Stoffels), należeli do Kościoła reformowanego. Wobec braku oficjalnej przynależności wyzna-
niowej artysty, tym bardziej znaczące w jego œuvre wydają się portrety wybitnych kaznodziejów (Johannes
138 L u i j t e n, op. cit., s. 17.
139 S.S. Dickey, Rembrandt. Portraits in print, Indiannopolis 2004, tu zwłaszcza Introduction.
140 Poeci, pisarze, poeci amatorzy współpracujący w latach 40. i 50. szczególnie blisko z artystami, kolekcjonerami i miłoś-
nikami sztuki („Liefhebbers van de kunst"), skupieni w „Broederschap der Schilderkunst"; wynikiem tej kooperacji było dziesięć
tomów utworów okolicznościowych Holantsche Parnas, wydanych w 1660 r. w Amsterdamie, na ten temat szeroko Dickey,
op. cit., tu zwłaszcza s. 110-111.
141 W 1639 r. nastąpiło połączenie zwaśnionych synagog portugalskich w Amsterdamie. Założono uczelnię talmudyczną
{Talmud Tora). Wykładowcami byli między innymi rabini Saul Morteira (1596-1660) i Izaak Aboab de Fonseca (1606-1693).
Większe znaczenie miał rabin Manasseh Ben Izrael (1604-1657). H. G r a e t z, Historia Żydów, tłum. St. S z e n h a k, t. I-IX, Kra-
ków 1990, t. VIII, Stan Żydów w Europie od końca XVI do wieku początku XIX, s. 131.
142 Wśród nich znalazło się wielu wybitnych krytyków sztuki, jak Kareł van Mander (1548-1606), którego Het Schil-
derboek była pierwszą holenderską historią sztuki. Mennonitą był również uczeń Rembrandta, Govaert FI inek.
143 C. Crahn, Rembrandt, the Bibie, and the Mennonites, „Mennonite life", 7, 1952, s. 4-6; idem Anabaptism and the
culture of the Netherlands, [w:] The Recovery of the Anabaptists Vision. A Sixtieth Anniversary Tribute to Harold S. Bender, ed.
G.F. Hershberger, Scottdale 1957, s. 219-236; idem, Dutch Anabaptism. Origin, Spread, Life and Thought (1450-1600), The
Hague 1968, 2nd ed., Scottdale (Passadena) 1981.
144 Nazwa pochodzi od regionu Waterland w prowincji Północna Holandia, w okolicach Amsterdamu; kongregacja powstała
w roku 1577.
145 Dla kosmopolitycznych mieszkańców tego miasta religia często była zmienna. I tak Joost van Vondel, gdy pisał eulogie
dla mennonity Lievena van Coppenola, uczęszczał w tym czasie do kościoła katolickiego, D i с к e y, op. cit., s. 111.
146 Ibidem, s. 31. O graficznym portrecie Cornelisa Claesz. Anslo: ibidem, s. 42-64, fig. 247, 248, 250, 251.
147 Portrety Cornelisa Claesz. Anslo z żoną Aeltje Gerritsdr. Schouten (obraz w Berlinie, Gemâldegalerie i akwaforta, obie
prace z 1641 г.; studium przygotowawcze piórem i tuszem z 1640 r. do postaci Anslo, Paryż, Musée du Louvre, Collection de Ed-
mond de Rothschild), Trijna Jansa i jego żony H.J. Rooleeuw (1657, Anglia, Lord Penrhyn Collection), licznych członków amster-
damskiej rodziny Bruyningh, jak Nicolaas Bruyningh (1652, Kassel, Gemalde-Galerie).
148 John M o n t i a s oraz Christian T ii m p e 1 pisali o ważnym aspekcie kontaktów Rembrandta nie tylko z gminą, ale przede
wszystkim z kaznodziejami Kościoła reformowanego, zaś Sebastien А.С. Dudok van Heel i Gary S с h w a r t z charaktery-
zują związki Rembrandta z remonstrantami, a zwłaszcza ich patronat; J.M. M o n t i a s, Art and Auctions in Seventeenth-Century
Amsterdam, Amsterdam 2000, s. 169-170; C. T ti m p e 1, A.Tùmpe 1, Rembrandt, 2nd éd., Antwerp-New York 1993, s. 101-107;
S.A.C. Dudok van Heel, De Remonstrantse wereld van Rembrandts opt drachtveger Abraham Antonisz. Recht, „Bulletin van
het Rijksmuseum", 42, 1994, s. 335-346; S с h w a rt z, op. cit., s. 185-191.