DOI article:
Żuchowski, Tadeusz J.: Mieczysław Gębarowicz (1893 - 1984)
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.16827#0073
66
fADEUSZ J. Żl ICH( )\\ SKI
które charakteryzuje typowy dla polskiego malarstwa sposób przedstawiania historii i narracja. Książkę po-
przedza wstęp będący krótkim wykładem metodologicznym na temat rozumienia malarstwa historycznego:
„Malarstwo historyczne (...) spełnia niera/ misje obcą czy też niedostępną innym rodzajom twórczości
artystycznej (...) wychodząc po/a ramy programowych zadań, wciąga w zakres swoich zainteresowań mo-
tywy / innych dziedzin wyobrażeń i wówczas działanie jego się potęguje, a problematyka rozrasta. Tak np.
powstaje pytanie, czy w idok bitwy, nad którą unosi się św ięty albo oblężone miasto, jest dziełem malarstwa
historycznego czy też religijnego (...) w czasach porozbiorowych polskie malarstwo historyczne (...) wzięło
(...) na siebie obowiązki, od których gdzie indziej było wolne (...) Jeżeli ten wypadek, jako wywołany wyjąt-
kowymi okolicznościami, nie może być uważany za typowy, to jednak warunkowany on był immanentnymi
w łaściw ościami malarstw a historycznego jako takiego'40.
W badaniu narracji historycznej Gębarowicza interesuje adekwatność (nie realność) historyczna, to zna-
czy zdolność wpisania się w lansowaną przez źródła określoną koncepcję wydarzeń. Gębarow icz postrzega
w ażność malarstwa historycznego (podobnie jak i portretu) w napięciu między autentyzmem a idealizmem.
Według niego w malarstwie historycznym balansowanie między projektem ideowym a oddaniem autentyzmu,
wręcz weryzmu prowadzi do powstawania określonych konwencji przedstawieniowym6".
Ostatnią, wydaną już pośmiertnie, książką zajmującą się ikonografią jest rozprawa Muter Misericordia
Pokrow-PokrowcP1. Już sam tytuł sugeruje, że Gębarowicz podjął temat dotyczący trzech obszarów kultury:
zachodniochrześcijańskiego, ruskiego (ukraińskiego) oraz rosyjskiego. Przy czym problemy zachodnie, dobrze
opisane w literaturze, przedstawia Gębarowicz na zasadzie przypomnienia określonej perspektywy postrzega-
nia zjawisk i koncentruje się na ukazaniu ewolucji tego przedstawienia na ziemiach polskich. Trwanie i znacze-
nie tematu Matki Boskiej Opiekuńczej jest szczególne dla kultury ruskiej i rosyjskiej, a jego uformowanie się
na ziemiach ruskich dokonywało się poprzez asymilację źródeł bizantyjskich i zachodnich. Gębarowicz śledzi,
przywołując liczne przykłady, proces przenikania kulturowego zachodniego tematu Matki Boskiej Opiekuń-
czej w sztuce ortodoksyjnej, aż do uformowania się ukraińskiej wersji tematu Mater Omnium68.
W tym pożegnalnym studium, w innym wymiarze, w innym zakresie i na nowym materiale, powracają
podnoszone wcześniej problemy kultury, centrum, prowincji. Gębarowicz, jak trafnie zauważył Mieczysław
Zlat, to pionier „penetrujący wschodnie peryferia łacińskiej kultury", pokazujący świat daleki od stereotypów
badawczych''1'. Buduje on tak narrację, że rozważania nad tekstem i obrazem przenikają się, stając się spójnym
wywodem o pewnym fenomenie religijnym.
Nieco poza tym nurtem badań pozostaje obszerne studium o papierniach działających we wschodniej
Małopolsce i na Kresach w czasach nowożytnych. Powstało ono, jak sam autor informuje, niejako na uboczu
jego badań. Gębarowicz opisuje dokładnie dzieje trzech papierni: w Ostrogu, Nowym Stawie i Busku, a na
koniec daje zwięzły artykuł o roli papieru w Polsce, omawiając handel tym produktem, ceny etc. Szczególne
znaczenie dla badań w ogóle ma jednak nowa propozycja dokumentowania filigranów. Do czasów Gębaro-
w icza zazwyczaj wykonywano przerysy, ewentualnie fotografie znaków wodnych, co siłą rzeczy musiało
prowadzić do powstawania pewnych błędów. Ilustracje dołączone do artykułu Gębarowicza pokazują nie
tylko dokładnie zarys filigranu, ale dodatkowo strukturę papieru. Jest to skutkiem zastosowania metody fo-
tografii stykowej, w której kartka z filigranem zastępowała w omawianym procesie negatyw"0. Niezwykła
dokumentacja kilkudziesięciu znaków wodnych połączona z precyzyjnym katalogiem ma dla badaczy prac
powstających na papierze znaczenie szczególne.
Gębarowicz zazwyczaj określał w tekstach swą postawę badawczą. Teksty stają się więc konkretny-
mi przykładami stosowania metod. Jednak odczuwał brak dyskusji nad proponowanymi metodami. Recen-
zje jego tekstów, szczególnie powojenne, rzadko dotyczyły proponowanej przezeń metodologii. Być może
to zainspirowało Gębarowicza do napisania rozprawy teoretycznej, czego pozostałością są dwa teksty.
63 Ibidem, s. 7.
M Ibidem, s. 10.
67 M. Gębarowicz, Mater Misericordiae, Pokrow, Pokrowa w sztuce i legendzie środkowowschodniej Europy. Wrocław 1986.
M Ibidem, s. 171.
w Zlat, op. cit., s. 115. 117.
70 Gębarowicz wspomina w Autobiografii (k. 32) o dokumentowania filigranu. E. Różycki, Wspomnieniu o profesorze Mieczysławie
Gębarowiczu, CZNiOJ, s. 149 152, tu s. 151 podaje, na czym proces polegał. Metoda ta zapowiada obecne sposoby badania filigranu, które
pojawiły się w związku z badaniami grafiki Rembrandta. E. Hinterding, Rembrandt as on Etcher, vol. I III. Oudekerk 2006: .1. lalbier-
ska. Twórczość graficzna Rembrandta von Rijn. Nowe perspektywy badawcze dzida graficznego, „Rocznik Historii Sztuki", XXXIII, 2008,
s. 65 127.
fADEUSZ J. Żl ICH( )\\ SKI
które charakteryzuje typowy dla polskiego malarstwa sposób przedstawiania historii i narracja. Książkę po-
przedza wstęp będący krótkim wykładem metodologicznym na temat rozumienia malarstwa historycznego:
„Malarstwo historyczne (...) spełnia niera/ misje obcą czy też niedostępną innym rodzajom twórczości
artystycznej (...) wychodząc po/a ramy programowych zadań, wciąga w zakres swoich zainteresowań mo-
tywy / innych dziedzin wyobrażeń i wówczas działanie jego się potęguje, a problematyka rozrasta. Tak np.
powstaje pytanie, czy w idok bitwy, nad którą unosi się św ięty albo oblężone miasto, jest dziełem malarstwa
historycznego czy też religijnego (...) w czasach porozbiorowych polskie malarstwo historyczne (...) wzięło
(...) na siebie obowiązki, od których gdzie indziej było wolne (...) Jeżeli ten wypadek, jako wywołany wyjąt-
kowymi okolicznościami, nie może być uważany za typowy, to jednak warunkowany on był immanentnymi
w łaściw ościami malarstw a historycznego jako takiego'40.
W badaniu narracji historycznej Gębarowicza interesuje adekwatność (nie realność) historyczna, to zna-
czy zdolność wpisania się w lansowaną przez źródła określoną koncepcję wydarzeń. Gębarow icz postrzega
w ażność malarstwa historycznego (podobnie jak i portretu) w napięciu między autentyzmem a idealizmem.
Według niego w malarstwie historycznym balansowanie między projektem ideowym a oddaniem autentyzmu,
wręcz weryzmu prowadzi do powstawania określonych konwencji przedstawieniowym6".
Ostatnią, wydaną już pośmiertnie, książką zajmującą się ikonografią jest rozprawa Muter Misericordia
Pokrow-PokrowcP1. Już sam tytuł sugeruje, że Gębarowicz podjął temat dotyczący trzech obszarów kultury:
zachodniochrześcijańskiego, ruskiego (ukraińskiego) oraz rosyjskiego. Przy czym problemy zachodnie, dobrze
opisane w literaturze, przedstawia Gębarowicz na zasadzie przypomnienia określonej perspektywy postrzega-
nia zjawisk i koncentruje się na ukazaniu ewolucji tego przedstawienia na ziemiach polskich. Trwanie i znacze-
nie tematu Matki Boskiej Opiekuńczej jest szczególne dla kultury ruskiej i rosyjskiej, a jego uformowanie się
na ziemiach ruskich dokonywało się poprzez asymilację źródeł bizantyjskich i zachodnich. Gębarowicz śledzi,
przywołując liczne przykłady, proces przenikania kulturowego zachodniego tematu Matki Boskiej Opiekuń-
czej w sztuce ortodoksyjnej, aż do uformowania się ukraińskiej wersji tematu Mater Omnium68.
W tym pożegnalnym studium, w innym wymiarze, w innym zakresie i na nowym materiale, powracają
podnoszone wcześniej problemy kultury, centrum, prowincji. Gębarowicz, jak trafnie zauważył Mieczysław
Zlat, to pionier „penetrujący wschodnie peryferia łacińskiej kultury", pokazujący świat daleki od stereotypów
badawczych''1'. Buduje on tak narrację, że rozważania nad tekstem i obrazem przenikają się, stając się spójnym
wywodem o pewnym fenomenie religijnym.
Nieco poza tym nurtem badań pozostaje obszerne studium o papierniach działających we wschodniej
Małopolsce i na Kresach w czasach nowożytnych. Powstało ono, jak sam autor informuje, niejako na uboczu
jego badań. Gębarowicz opisuje dokładnie dzieje trzech papierni: w Ostrogu, Nowym Stawie i Busku, a na
koniec daje zwięzły artykuł o roli papieru w Polsce, omawiając handel tym produktem, ceny etc. Szczególne
znaczenie dla badań w ogóle ma jednak nowa propozycja dokumentowania filigranów. Do czasów Gębaro-
w icza zazwyczaj wykonywano przerysy, ewentualnie fotografie znaków wodnych, co siłą rzeczy musiało
prowadzić do powstawania pewnych błędów. Ilustracje dołączone do artykułu Gębarowicza pokazują nie
tylko dokładnie zarys filigranu, ale dodatkowo strukturę papieru. Jest to skutkiem zastosowania metody fo-
tografii stykowej, w której kartka z filigranem zastępowała w omawianym procesie negatyw"0. Niezwykła
dokumentacja kilkudziesięciu znaków wodnych połączona z precyzyjnym katalogiem ma dla badaczy prac
powstających na papierze znaczenie szczególne.
Gębarowicz zazwyczaj określał w tekstach swą postawę badawczą. Teksty stają się więc konkretny-
mi przykładami stosowania metod. Jednak odczuwał brak dyskusji nad proponowanymi metodami. Recen-
zje jego tekstów, szczególnie powojenne, rzadko dotyczyły proponowanej przezeń metodologii. Być może
to zainspirowało Gębarowicza do napisania rozprawy teoretycznej, czego pozostałością są dwa teksty.
63 Ibidem, s. 7.
M Ibidem, s. 10.
67 M. Gębarowicz, Mater Misericordiae, Pokrow, Pokrowa w sztuce i legendzie środkowowschodniej Europy. Wrocław 1986.
M Ibidem, s. 171.
w Zlat, op. cit., s. 115. 117.
70 Gębarowicz wspomina w Autobiografii (k. 32) o dokumentowania filigranu. E. Różycki, Wspomnieniu o profesorze Mieczysławie
Gębarowiczu, CZNiOJ, s. 149 152, tu s. 151 podaje, na czym proces polegał. Metoda ta zapowiada obecne sposoby badania filigranu, które
pojawiły się w związku z badaniami grafiki Rembrandta. E. Hinterding, Rembrandt as on Etcher, vol. I III. Oudekerk 2006: .1. lalbier-
ska. Twórczość graficzna Rembrandta von Rijn. Nowe perspektywy badawcze dzida graficznego, „Rocznik Historii Sztuki", XXXIII, 2008,
s. 65 127.