Rocznik Historii Sztuki (42.2017)

PROTESTANCKA ARCHITEKTURA SAKRALNA NA ŚLĄSKU CIESZYŃSKIM W XX I XXI WIEKU 217
z imienia architekt Błahut93. Budynek z charakterystyczną smukłą wieżą, zadaszoną strzelistym hełmem,
nie wyróżnia się żadnymi elementami dekoracyjnymi, jedynie dwudzielne okna przełamują jego mało
wyszukany wyraz. Wnętrze zostało ściśle podporządkowane swojej funkcji. W sali liturgicznej, bez empor,
uczestnicy nabożeństw doskonale słyszą kazanie i muzykę płynącą z chóru organowego. W prezbiterium
pogodzono tradycję z nowoczesnością. Podłoga została podwyższona o kilka stopni w stosunku do sali
modlitewnej, ale ambonę ustawiono inaczej niż nakazywałaby to lokalna praktyka przy ścianie, z prawej
strony łuku oddzielającego całość od nawy.
W latach 50. XX w. budowa nowych kościołów na Śląsku Cieszyńskim z powodu opresyjnej polityki
władz polskich i czechosłowackich została prawie całkowicie wstrzymana. Wyjątkiem było postawienie
kaplicy cmentarnej w Świętoszówce. Parafianie wykorzystali lukę w ówczesnych przepisach dotyczących
budownictwa - projekt z 1955 r., przygotowany przez cieszyńskiego architekta Jana Gustawa Błachuta94,
zakładał bowiem budowę nie obiektu sakralnego, ale kostnicy95. Zabiegi parafii ewangelickiej w Jaworzu,
w której gestii leżał cmentarz w Świętoszówce, okazały się na tyle skuteczne, że budowla, będąca ofi-
cjalnie kostnicą, została poświęcona we wrześniu 1956 r. jako kaplica96. Bryła gmachu, nawiązująca do
typowego modelu architektury kościołów protestanckich, była wyraźną demonstracją niezłomnej obecności
Kościoła ewangelicko-augsburskiego na Śląsku Cieszyńskim podczas prowadzonej przez władze polskie
planowej sekularyzacji społeczeństwa97.
Przedstawiciele Kościoła ewangelicko-augsburskiego starali się działać w sposób nierzucający się
w oczy funkcjonariuszom Urzędu do Spraw Wyznań (UdSW) odpowiedzialnym za wydawanie zezwoleń
na budowę i reglamentację materiałów budowlanych dla wszystkich związków wyznaniowych działają-
cych w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej98. Dlatego otwarty w 1956 r. Dom Modlitwy w Wiśle-Malince
prawie w niczym nie uzewnętrzniał swojej funkcji sakralnej (il. 28). Jak widać na zdjęciach z pierwszych
lat jego użytkowania, bryłę nakryto dwuspadowym dachem pokrytym gontem, dzięki czemu nawiązywał
w swoim wyglądzie do „ludowej” architektury Beskidu Śląskiego. Jedynymi elementami bryły zdradzają-
cymi prawdziwe przeznaczenie budynku było prezbiterium sali katechetycznej, którego krzywizna tworzyła
łuk w ścianie szczytowej, a także niewielka dzwonnica ustawiona na osi kalenicy dachu99.
Dekada lat 60. XX w. przyniosła na Śląsku Cieszyńskim umiarkowaną stabilizację gospodarczą wiążącą
się z inwestycjami przemysłowymi i rozbudową miast. Następstwem wzrostu liczby mieszkańców stała
się potrzeba wznoszenia nowych obiektów służących celom sakralnym, jednakże kontynuacja represyjnej
polityki władz po obu stronach rzeki Olzy wobec Kościoła ewangelicko-augsburskiego doprowadziła do
wieloletniego „zamrożenia” wszelkich inicjatyw budowy nowych kościołów. Szczególnie aktywne na tym
polu były władze Socjalistycznej Republiki Czechosłowackiej, które wdrażały w życie ideologie marksi-
zmu i leninizmu znacznie konsekwentniej niż władze Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. „Gra ideologicz-
na” prowadzona ze społeczeństwem zakładała stopniowe wykluczenie religijności z życia obywateli100.

w 1938 r. Krótki okres rządów polskich na spornych terenach rząd czechosłowacki uznawał za okupację. Dlatego po 1945, pamiętając te
krzywdy, władze czeskie uznawały Polaków zamieszkujących od pokoleń czeską część Śląska Cieszyńskiego za potencjalnych wrogów
Czechosłowacji; szczególnie nieprzychylne były polskim pastorom, którzy w 1938 r. nierzadko aktywnie wspierali przyłączanie Zaolzia
do II Rzeczpospolitej. Zob. Szymeczek, op. cii., s. 37.
93 Pamiętnik o budowie ewangelickiego a. w. kościoła w Olbrachcicach: 1945- 1948, red. A. Guńkówna, W. Guńkówna, Fry-
śtat [b.r.], s. 4. Być może autorem projektu kościoła był Jan Gustaw Błachut, którego Czechosłowackie źródła podają jako architekta
o nazwisku Błahut.
94 Jan Gustaw Błachut (ur. 1910 w Jaworze, Śląsk Cieszyński - zm. w Cieszynie), absolwent Wydziału Architektury Politech-
niki Lwowskiej (dyplom w 1937). Pracownik Biura Regionalnego Zabudowania Okręgu Lwowskiego we Lwowie. Od 1939 kierownik
Wydziału Budowlanego Magistratu w Trzyńcu (obecnie Tryniec w Republice Czeskiej). Po 1949 zatrudniony w Miastoprojekt Katowice
O. Cieszyn jako starszy projektant. Zob. Archiwum Zlikwidowanych Przedsiębiorstw Państwowych Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego
w Katowicach. Miastoprojekt Katowice sygn. 25.
95 J. Król, Z historii budowy kaplicy w Świętoszówce na jubileusz 60-lecia, „Informator Parafialny Parafii Ewangelickiej w Jawo-
rzu”, 2016, nr 82, s. 33.
96 Ibidem, s. 35.
97 W okresie tak zwanej odwilży zdołano na terenie ówczesnego województwa katowickiego zrealizować kilka znaczących
obiektów sakralnych należących do zgromadzeń chrześcijańskich, przede wszystkim Kościoła rzymskokatolickiego.
98 M. Otta, Polityczne i ideologiczne uwarunkowania budownictwa kościelnego w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych
XX wieku na przykładzie Poznania, [w:] Pod dyktando ideologii. Studia z dziejów architektury i urbanistyki w Polsce Ludowej, red.
P. Knap, Szczecin 2013, s. 251.
99 I. Cicha, Beskidzkie Gronie za Olzą i Wisłą, Bystrice 2011, s. 212.
100 Otta, op. cit., s. 249.