Rocznik Historii Sztuki (43.2018)

92

KATARZYNA KULPIŃSKA


1. Roman Czaplicki, Szarża Legionów, 1916, autolitografìa, papier, 43 52,5 cm, własność prywatna

Romiti, mimo codziennego znoju, głodu i wyczerpania, przedkłada nad trud i potrzeby czysto fizycz-
ne ideę walki o słuszną sprawę. Choć doświadcza grozy wojny, w dzienniku kilkukrotnie wyraża pogląd
o jej pięknie:
Słuchając miarowego tętentu kół, dochodzę do przekonania, że wojna współczesna jest rzeczą straszliwie piękną.
Wszystko co słabe, co marne zginie w tym piekielnym wirze i pozostaną tylko cenne, bez skazy walory. Będzie
to odrodzenie Europy... może Polski. [...] Po raz setny oglądam moją czapkę, ozdobioną orzełkiem i zaczynam
marzyć o czasach napoleońskich [...]19.
Patos, heroizm, rodzaj transu, który towarzyszył dowódcom i żołnierzom Legionów, dochodzi do
głosu także w opisie śmiertelnego postrzału kapitana Kazimierza Piątka (pseud. Herwin)20:
Szedł z oczyma wtopionymi w zaobłoczne dale. Granaty pękały raz po raz, krwawe blaski szrapneli spowite
w siwy dym łyskały wokoło. Żołnierze padali gromadami a Herwinowi widział się mistyczny biały orzeł szy-
bujący nad polem walki. [...] Herwin posuwał się dalej, aż padł z mózgiem poszarpanym przez pocisk21.
Taki „mistyczny” biały orzeł stał się motywem autolitografi i Romana Czaplickiego Szarża Legionów
z 1916 r.22 (il. 1) - być może był inspirowany zapiskami Romina lub legendą Herwina. W kompozycji tej
żołnierze stoją nad urwiskiem z wycelowanymi przed siebie bagnetami. Na twarzach niektórych maluje się
przerażenie, inni osuwają się na ziemię, gdzie leżą już ranni i konający; walczący osłonięci są jednak skrzydłami
ogromnego białego orła z rozwartym dziobem i rozczapierzonymi szponami, który dominuje w centrum kom-
pozycji. Motyw cierniowych gałązek splątanych pod stopami żołnierzy, łuny pożarów, ognie pocisków i chmury
wybuchów w tle dopełniają męczeńsko-wyzwoleńczej symboliki. W tym samym roku Czaplicki wykonał jeszcze
dwie litografie. Na datowanej 17 sierpnia, zatytułowanej Pallas Cracoviensis, Atena w hełmie, jako opiekunka
i patronka bohaterów, wskazuje dłonią na żołnierza legionistę - jednego z wybrańców23. Pozy bogini i żołnierza,
z lewą dłonią wspartą na biodrze, a prawą wyciągniętą przed siebie, są identyczne. Naznaczenie mężczyzny
wydaje się równoznaczne z jego skazaniem - gest Ateny odzwierciedla się w geście legionisty, który symbolicznie
19 Ibidem, s. 7. Należy tu uwzględnić subiektywizm postrzegania świata i odczuć piszącego, ale echa legendy napoleońskiej
pojawiają się nie tylko w jego tekście.
20 Kapitan Legionów Polskich, dowódca I Kompanii Kadrowej (po generale Tadeuszu Kasprzyckim). Grób Herwina przedstawił
na rysunku Leopold Gottlieb, Grób Kazimierza Piajka ps. Herwin, kapitana Legionów Polskich w Pęcławicach Górnych, 1915 (Muzeum
Narodowe w Krakowie, nr inw. MNK III-r.a-8534).
21 Romin, op. cii., s. 17 (zapis z 23 maja 1916 r.)
22 Sygnowana i datowana p.d.: R. Czaplicki \ 1916, data dzienna i miesiąc nieznane. Roman Czaplicki (1881-1957), absolwent
krakowskiej ASP, scenograf i architekt wnętrz; w 1914 wstąpił do Związku Strzeleckiego, walczył w 4. kompanii III batalionu 1. Pułku
Piechoty Legionów Polskich.
23 Zapewne dokładna data dzienna ma znaczenie z perspektywy nie tylko wydarzeń na froncie, ale też samego artysty.